HRW Ўзбекистонни намойишларни тарқатиб юбориш пайтида махсус воситалардан фойдаланиш тартибини дарҳол қайта кўриб чиқишга чақирмоқда

Human Rights Watch халқаро ҳуқуқни ҳимоя қилиш ташкилоти Ўзбекистон ҳукуматини “одамларнинг оммавий йиғилишларини назорат қилиш контекстида ҳуқуқ-тартибот идоралари томонидан гранатанинг айрим турларидан фойдаланишга ёндашувни зудлик билан қайта кўриб чиқишга” чақирди. Бу ҳақда ташкилотнинг июль ойи бошида Қорақалпоғистонда содир бўлган воқеаларга бағишланган 7 ноябрдаги ҳисоботида айтилади, деб ёзади «Газета» нашри.

“Асосан тинч намойишларни тарқатиб юборишда” хавфсизлик кучларининг жавоби “эҳтиёт чоралари кўрилмаса, жиддий жароҳатлар ва ўлимга олиб келиши мумкин бўлган ўқотар қуроллар ва ҳар хил турдаги гранаталарнинг асоссиз қўлланилишини” ўз ичига олади”, – дея таъкидлайди HRW. 1-2 июль воқеалари чоғида камида 21 киши, жумладан, 4 нафар ҳуқуқни муҳофаза қилиш ходими ҳалок бўлган, 270 дан ортиқ киши жароҳатланган.

Ташкилот Ўзбекистонни воқеанинг барча ҳолатларини аниқлаш ва қўпол қоидабузарликларнинг айбдорларни жавобгарликка тортиш учун “ушбу воқеалар, жумладан, хавфсизлик кучлари ҳаракатларига нисбатан мустақил тергов ўтказиш”га чақирди.

Портлашдан олинган жароҳатлар ва гранаталар

Human Rights Watch ташкилоти Telegram, Instagram ва TikTok’да жойлаштирилган видео ва фотосуратларни, шунингдек, тўғридан-тўғри олинган 11 та видео ва фотосуратларни таҳлил қилди. Видео ва фотосуратда одамларнинг жароҳатлари табиатини мустақил травматолог Рохини Хаар тавсифлади.

Суратдаги 14 киши портловчи моддалардан олинган жароҳатларнинг табиатига мос келадиган катта эҳтимоллик билан чуқур кесилган ва юмшоқ тўқималарнинг сезиларли соҳалари йўқотилиши каби тан жароҳатларини олган”, “битта видео ва тўртта фотосуратда терининг қорайиши акс этган, бу портловчи қурилма портлаши натижасида келиб чиққан куйиш жароҳатини кўрсатиши мумкин бўлган яра”, дейилади ҳисоботда.

7 июль куни Ўзбекистон Ички ишлар вазирлиги тартибсизликларни тарқатишда фойдаланилган махсус техникалар тўплами акс этган видеони эълон қилди. Унда айтилишича, булар “ўлимга олиб келмайдиган” “стандарт гранаталар”, аммо резина шарчалари бўлган 717 STRB ёруғлик-шовқин/травматик граната “яқин масофадан шикастланишга олиб келиши мумкинлигини” тан олади.

HRW бу воситаларнинг барчаси Исроилнинг ISPRA компанияси томонидан ишлаб чиқарилган деб ҳисобламоқда, жумладан  G705-СS алюминий корпусли кўз ёшини оқизувчи гранаталар, резина корпусли G303-WS оқ тутунли гранаталар ва резина шарли 303 STRB ёруғлик-шовқинли/травматик гранаталарни кўриш мумкин. Видеолардан бирида ташкилот G303-ST ёруғлик-шовқинли гранатани топган.

Ташкилотнинг таъкидлашича, иккита видеотасвирда акс этган олинган жароҳатлар “юқори даражадаги эҳтимоллик билан портлашдан кўрилган жароҳатлар деб таснифланиши ёки тўғридан-тўғри намойишчиларга ўқ узилиши натижасида олинганини” кўрсатади.

Ҳисоботда хавфсизлик кучларининг намойишчиларга қарши ёруғлик-шовқинли гранаталар отгани, улар одамларга яқин жойда портлагани ва айрим намойишчиларнинг оғир очиқ яралари акс этган бир нечта видео тасвирланган.

Йирик калибрли гранаталар

Юқорида муҳокама қилинган “ўлимга олиб келмайдиган” гранаталар билан бир қаторда, Human Rights Watch Қорақалпоғистонда қўлланилган йирик калибрли проекцияланувчи гранаталарнинг икки турини аниқлади: Россияда ишлаб чиқарилган 40 мм СВ-1352/1 «гильзасиз» ёруғлик-шовқинли гранаталар ва Болгарияда ишлаб чиқарилган RLV-SMK-3 40 мм тутунли гранаталар  («Арсенал» АД).

“Улар стандарт 37 мм «ўлдирмайдиган» кўз ёши гранатасига қараганда анча кучлироқ ва 25-50 г стандарт масса билан солиштирганда мос равишда 250/280 г массага эга”, — дейилади ҳисоботда.

“СВ-1352/1 ва RLV-SMK-3 каби гранаталарнинг массаси ва тезлигининг умумий таъсири, нисбатан қисқа масофадан ўқ узилганда тўғридан-тўғри текканда, оғир жароҳатлар ёки ҳатто ўлимга олиб келиши мумкин”, – дея таъкидлайди ташкилот.

Жанговар патронларнинг қўлланиши

HRW томонидан “Ўзбекистон хавфсизлик кучларида намойишлар чоғида Калашников автоматлари (у ёки бу сериядаги) бўлганини кўрсатувчи фактлар, шунингдек, ўқотар қуроллардан отилган ўқларнинг гильзалари излари қайд этилган”, дейилади ҳисоботда.

Видеолардан бирида намойишчининг ўнг болдиридан кўп қон оқаётгани акс этган. Ташкилот тиббий экспертнинг хулосаларига ишора қилиб, жароҳатнинг табиати “юқори даражадаги эҳтимоллик билан ўқотар қуролга тўғри келишини” қайд этади.

Иккита фотосуратда “қўлида 5,45х39 ўлчамдаги АК-74 дан отилган ўқ гильзасини ушлаб турган намойишчи” ва “қўлида тўппонча патронларига хос бўлган бутилка шаклидаги иккита жез гильзани намойиш этаётган намойишчи” тасвирланган.

Йиғилишлар эркинлиги ва куч қўллашнинг халқаро стандартлари

“Халқаро ҳуқуқ давлатларни тинч йиғилишлар ўтказиш эркинлиги ҳуқуқини уларни ўтказиш учун шароит яратиш чораларини кўриш орқали ҳам, намойишчиларни қарши намойишчилар ёки бошқаларнинг зўравонлигидан ҳимоя қилиш орқали ҳам ҳимоя қилишга мажбур қилади. Бундай йиғилишларга чекловлар фақат бошқаларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва бу мақсадга эришиш учун зарур ва мутаносиб равишда энг кам аралашувчи воситалардан фойдаланиш каби қонуний мақсадга эришиш учун мўлжалланган бўлсагина рухсат этилади”, — дейди HRW вакиллари.

“Йиғилишни тарқатиб юбориш фақат “алоҳида ҳолларда” амалга оширилиши мумкин (Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактдан парча – таҳр.). Хусусан, “агар йиғилиш энди тинч бўлмаса ёки уни янада мутаносиброқ чоралар билан бартараф этиб бўлмайдиган жиддий зўравонлик таҳдидининг аниқ далиллари мавжуд бўлса, қўллаш мумкин. Бундай вазиятда ҳуқуқ-тартибот кучлари биринчи навбатда намойишчиларга тарқалиб кетиш учун етарли имкониятларни тақдим этиши, бунга аниқ йўналишлар ва чиқиш йўлларини тақдим этиши керак”, — дейилади ташкилот хабарида.

“Ҳуқуқ-тартибот идораларининг ходимлари, умумий қоидага кўра, тинч намойишларни тарқатиш учун, ҳатто улар бундай намойишларни ноқонуний деб ҳисобласа ҳам, куч ишлатишдан тийилишлари керак. Ҳатто зўравонлик содир бўлган тақдирда ҳам куч ишлатиш ҳақиқий таҳдидни бартараф этиш учун мутаносиб равишда чекланиши керак ва фақат охирги чора сифатида қўлланиши мумкин», – дейилади ҳисоботда.

“Одамларга қарши ўлдирадиган куч ишлатиш ҳеч қандай шароитда беғараз бўлиши мумкин эмас ва фақат ҳаётга бевосита таҳдид соладиган вазиятларда амалга оширилиши мумкин”, дея таъкидлади HRW.

Воқеалар тергови

15 июль куни Ўзбекистон парламенти Қорақалпоғистондаги воқеалар ва инсон ҳуқуқлари бузилиши ҳолатларини ўрганиш бўйича комиссия тузди. Комиссия норозилик сабабларини аниқлаш, ҳибсга олинганларнинг адвокат билан учрашиши ҳамда қийноқлар ва бошқа шафқатсиз муомалаларга дучор бўлганлигини аниқлаш учун адвокатлар, ҳуқуқ-тартибот идоралари ходимлари, намойишчилар, шу жумладан касалхонага ётқизилган, фуқаролик жамияти вакиллари ва Қорақалпоғистон аҳолиси билан суҳбат ўтказди.

Омбудсман бошчилигидаги комиссиянинг, айниқса, фуқаролик жамиятини жалб қилган ҳолда ташкил этилиши “ҳокимият томонидан муҳим қадамдир”, дея таъкидлайди HRW. Бироқ, ташкилот “асосий мақсади инсон ҳуқуқлари бузилганлиги учун жавобгарликни таъминлашдан иборат бўлган мустақил тергов учун” марказий масалалар ўлим ва оғир жароҳатлар ёки воқеалар пайтида хавфсизлик кучларининг ҳаракатлари, шу жумладан махсус тергов бўлиши керак, деб ҳисоблайди.

“Ўзбекистон ҳукумати норозилик намойишлари ортидан маҳбусларга нисбатан қийноқлар ва шафқатсиз муносабатда бўлган барча даъволарни ҳам текшириб, айбдорларни жавобгарликка тортиши керак”, – дейди HRW.

Комиссия мурожаатига кўра, намойишлар чоғида қўлга олинган 107 нафар шахс суд муҳокамасига қадар ҳибсдан озод этилди.

“Комиссия ҳали ўз хулосасини эълон қилмаган ва бу борада ҳеч қандай муддатни белгиламаган”, – дея таъкидлайди HRW.