Ўзбекистонда қурилиш-2021: тармоқдаги муаммолар, унинг ҳолати, истиқболлари

2021 йил қурилиш соҳасида ишбилармонлик фаоллигини намойиш этмоқда. Тадбиркорларнинг кайфияти аста-секин инқироздан олдинги даражага кўтарилмоқда. Шунга қарамай, қурилиш сектори Ўзбекистон иқтисодиётининг муаммоли соҳаси бўлиб қолмоқда. Мамлакат шу йил 8 август куни нишонлайдиган Қурувчилар кунида Anhor.uz жорий йилнинг муҳим воқеаларини эслайди.

Охирги икки йил қурилиш сектори учун қийин бўлди. Бозорни ушлаб туриш ва барқарорликни сақлаш учун профессионал ҳамжамият кўп меҳнат қилишига тўғри келди. Эпидемиологик вазиятга қарамай, қисқа турғунликдан сўнг, ҳокимият кўмагида уй -жой ва савдо объектларини қуриш учун қурилиш майдонларида ишлар тикланди. Шу туфайли қурилиш чидаш берди ва бугун мамлакат иқтисодиётини тортишда давом этмоқда. Бироқ, бу тармоқ пандемиядан олдин бошланган инқироздан бутунлай чиқиб кетди дегани эмас. Агар қурилиш сектори 2020 йил кузида компенсацион ўсишга ўтишга ва «ютқизиқни ўрнини тўлдиришга» муваффақ бўлган бўлса-да, аммо малакали кадрлар етишмаслиги, коррупция ва қурилиш стандартларининг бузилиши, қурилиш соҳасида аниқ сиёсат ва стратегиянинг йўқлиги ҳали ҳам ҳал қилинмаган.

Асосий рақамлар

Бугунги кунда соҳада 1,5 миллионга яқин қурувчи бор. 2021 йил 1 -июнь ҳолатига кўра қурилиш соҳасидаги корхона ва ташкилотлар сони 43,3 мингтага этди, бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 5 мингтага кўпдир. Қурилиш корхоналари умумий сонининг 56,9 фоизи бино ва иншоотлар қурилишига, 9,9 фоизи фуқаролик объектлари қурилишига тегишли, 33,2 фоизи ихтисослаштирилган қурилиш ишларини бажаради.

Давлат статистика қўмитаси маълумотларига кўра, қурилиш харажатлари 2021 йилнинг биринчи ярмида 48,6 трлн.сўмни ташкил этган. Ўтган йилга нисбатан ўсиш суръати 100,1%ни ташкил этди. Шу билан бирга, давлат ташкилотлари томонидан 1 триллион 971 миллиард сўмдан зиёд қурилиш ишлари якунланди. Шундай қилиб, уларнинг республикадаги улуши 4,1%ни ташкил қилади. Уй -жой қурилиши қурилиш саноатининг локомотиви бўлиб қолмоқда. Айтганча, айнан уй -жой сектори тикланиш босқичига тезроқ кириб, 2020 йилги пандемия йўқотишларини «енгиб ўтди».

Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда қурилиш материаллари ишлаб чиқарувчи 12,5 мингга яқин корхона фаолият кўрсатмоқда, уларнинг турлари сони 180 дан ошди. 2020 йилга келиб юқори сифатли ва хавфсиз қурилиш материаллари ишлаб чиқариш бўйича 626 та халқаро стандарт қабул қилинди.

2021 йил 1 июль ҳолатига кўра, қурилиш саноати билан боғлиқ қурилиш корхоналари ва ташкилотлари сони 2019 йилнинг шу даврига нисбатан 135,0 фоизга ўсди ва барқарор ўсиш суръатларига эга тармоқлардан бири ҳисобланади.

Қурилиш саноати корхоналари сонининг 2021 йил 1 июль ҳолатига 113,0%га, 2020 йилнинг мос даврига нисбатан 113,0%га ўсишига таъсир кўрсатган асосий омил – бу бино ва иншоотлар ишлаб чиқарувчи корхоналар сонининг (қурилиш соҳасидаги корхоналар умумий сонидан) ўсиши 56,9% га  (ўсиш суръати – 111,0%), фуқаролик объектлари – 9,9% га (ўсиш суръати – 115,9%), ихтисослаштирилган қурилиш ишлари – 33,2% га (ўсиш суръати – 115,7%) ) ошганлигидир.

Йирик қурилиш ташкилотлари томонидан жорий йилнинг январ-июн ойларида амалга оширилган қурилиш ишлари ҳажми 12114,5 млрд.сўмни ташкил қилди. 2020 йилнинг мос даври билан таққослаганда, кўриб чиқилаётган даврда қурилиш ишларининг ўсиш суръати 85,7 фоизга етди ва уларнинг умумий ҳажмдаги улуши 4,5 фоизга камайиб, 24,9 фоизни ташкил этди.

Қурилиш компанияларининг аксарияти Тошкентда – республикадаги умумий улушнинг 19,7 фоизи. Энг кам қурилиш ташкилотлари Сирдарё ва Навоий вилоятларида фаолият кўрсатади – мос равишда 3,6% ва 3,7%. Катта қурилиш ташкилотлари томонидан бажарилган қурилиш ишлари ҳажмининг энг юқори улуши Тошкентда (бу минтақадаги қурилиш ишларининг умумий ҳажмининг 27,8 фоизи ёки 2020 йилнинг мос даврига нисбатан 128,1 фоиз), Навоий вилоятида (бу минтақадаги қурилиш ишларининг умумий ҳажмининг 22,7 фоизи ёки 2020 йилнинг шу даврига нисбатан 87,7%)ва Қашқадарё вилоятида (минтақадаги қурилиш ишлари умумий ҳажмининг 21,3% ёки 2020 йилнинг мос даврига нисбатан 166,2%) қайд этилди.

Кичик корхоналар ва микрофирмалар томонидан бажарилган қурилиш ишлари ҳажми бошқа ташкилотлар билан таққослаганда 2021 йилнинг январ-июн ойларида умумий улушнинг 56,7 фоизини ташкил этди, бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 2,3 фоизга кўпдир.Шундай қилиб, улар томонидан бажарилган қурилиш ишлари ҳажми 27545,9 миллиард сўмни, 2020 йилнинг январ-июнига нисбатан ўсиш суръати 104,5 фоизни ташкил этди.

Давлат ғамхўрлиги

Қурилиш суръатларини қисман давлат томонидан қўллаб -қувватлаш ҳисобига ошириш мумкин. Масалан, шу йилнинг март ойида Ўзбекистон Президенти мамлакатнинг барча ҳудудларида умумий молиялаштириш ҳажми 1,1 млрд. доллар бўлган уй-жой қуришнинг кенг кўламли дастурини эълон қилди. Ҳукумат пандемиядан кейинги даврда иқтисодий ривожланишга қўшимча туртки беради деган умид билан бу қадамни қўйди.

2021 йилги муҳим воқеалардан бири Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёевнинг «Янги Андижон» қурилиши тўғрисидаги қарори бўлди. Давлат раҳбари Андижон вилоятида нолдан қурилган янги шаҳарнинг пойдеворини шахсан қўйди.

Янги Андижон Андижон яқинидаги тепаликларда қурилади. У 130 мингдан ортиқ квартирали кўп қаватли уйлардан иборат бўлади: шаҳарнинг ўзи 450 мингдан зиёд аҳоли учун мўлжалланган. Шаҳарни 2021-2041 йилларда саккиз босқичда қуриш режалаштирилган.

Президентнинг «Кўп квартирали уй-жойларни бошқариш тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида» ги қарорининг аҳамияти бундан кам эмас, унинг доирасида яқин йилларда 6 мингдан зиёд кўп қаватли уйларда капитал таъмирлаш ишларини олиб бориш, шунингдек  1800 та болалар майдончасини қуриш ва таъмирлаш режалаштирилган. Ҳужжатда 2021 йилда 211 та уйни бузиш ва қайта қуриш, 57 таси реконструкция қилиш қайд этилган.

Бундан ташқари, жорий йилда замонавий гидропоник иссиқхоналар билан бирлаштириладиган янги намунавий уйлар қурилишини бошлашга қарор қилинди. Уларнинг нархи тахминан 88 минг долларни ташкил қилади. Бу сумманинг 30 минг доллари тўрт хонадан иборат уй қурилишига, 58 минг доллари 10 гектар майдонда иссиқхона иншоотини қуришга сарфланади. Уй-жойлар қурилиши давлат-хусусий шериклик асосида амалга оширилади.

Шавкат Мирзиёев яқинда Сурхондарё вилоятига сафари чоғида «Термиз» эркин иқтисодий зонаси ҳудудида «Surxon-Qurilish-Ta’minot» компанияси томонидан қуриладиган Термиз халқаро савдо марказининг бош режаси билан танишди. Компания туркиялик мутахассисларни лойиҳани ишлаб чиқишга жалб қилди, қурилишда юқори сифатли қурилиш материаллари ишлатилишини ва катта дарахтларнинг сақлаб қолинеишини эълон қилди. Умумий қиймати 75 миллион доллар бўлган лойиҳага кўра, мажмуада 1800 чакана савдо шохобчалари, логистика маркази ва қарийб 1 миллион тонна юк сиғадиган омборлар, 1,6 минг метрли кўргазма маркази, шунингдек иккита меҳмонхона, ётоқхона, шифохона, автосервис пунктлари ва бошқалар бўлади.

Бўлажак марказ учун Термиз вилоятидан 26 гектар ер ажратилган. Бош пудратчи қурилиш кластерини эсга солади – компания корхоналари металл конструкциялар, бетон, қуруқ қурилиш аралашмалари, инерт материаллар, ДСП, гранит ва габбро (тоғ жинси) ишлаб чиқаради, конструкторлик бюролари, транспорт ва логистика компанияларини ўз ичига олади. Илгари компания халқаро аэропорт, олий ўқув юртлари ва ҳарбий объектлар қурилишида қатнашган.

Тармоқдаги камчиликлар

Қурилиш соҳасидаги асосий муаммолар – бу ноқонуний қурилиш, маблағ, малакали кадрлар етишмаслиги, коррупция, эскирган қонунчилик базаси ва меъёрий -техник ҳужжатларнинг умрини ўтаб бўлганлиги, технологик қолоқлик, бошқарувнинг ёмонлиги. Тизимли муаммолар ва заифликлар саноатнинг ривожланишига тўсқинлик қилмоқда. Бундан ташқари, кўплаб ишлаб чиқувчилар ўз фаолиятида «кулранг схемалар» дан фойдаланадилар, масалан, улар қурилиш материалларини тежайди ва малакасиз ишчиларни ёллайди, бу эса охир -оқибат лойиҳанинг сифатига таъсир қилади.

Масалан, яқинда қурилиш вазирлиги пойтахтда кўп қаватли уйлар ва тижорат объектларини қонунбузарликлар билан қураётган бешта компаниянинг номини эълон қилди. Буларга Humo-Sarbon, Insoft Invest, Sheyx AJ Invest, Uchtepa Qalqon и Zarafshon Buildings киради. Қурилиш инспекциясини хабардор қилмасдан ва керакли ҳужжатларни расмийлаштирмасдан, қурилиш -монтаж ишлари сифатсиз олиб борилаётгани аниқланди. Ачинарли ҳолат республика ҳудудларида ҳам кузатилмоқда. Мунтазам равишда оммавий ахборот воситаларида яқинда фойдаланишга топширилган янги биноларнинг қулаши ҳақида хабарлар пайдо бўлмоқда. Масалан, 2021 йил январ ойида Жиззахда кўп қаватли уйнинг бир қисми қулаб тушгани маълум бўлди, у ҳам ноқонуний қурилган. Кейинчалик Қурилиш вазирлиги раҳбари Ботир Зокиров рухсат бериш ва қурилиш вақтида «тўғридан -тўғри коррупция схемаси» борлигини айтди.

Кўп муаммоларни бартараф этиш учун менежментни такомиллаштириш, бозор талабларини ҳисобга олиш ва юқори сифатли технологиялар ва материаллардан фойдаланиш қурилиш ташкилотлари учун фаолиятнинг устувор йўналишлари бўлиши керак. Ўз навбатида, ҳукумат республикада қурилаётган объектлар сифатини назорат қилишни кучайтириши ва коррупцияга қарши жиддий кураш эълон қилиши керак.

Катта муаммо – ишлаб чиқарилаётган қурилиш материалларининг сифатми пастлиги, экологик ва сейсмиклик, ёнғин хавфсизлиги ва бошқа стандартларга мос келмаслиги. Бу муаммонинг ички бозорда сохта маҳсулотларни сотиш муаммоси билан умумийлиги бор. Мисол учун, Кнауф энг кўп талаб қилинадиган маҳсулотлардан биринининг дизайнини ўзгартирди.

“Бу қурилиш аралашмаси маҳсулотларимиз орасида қалбакилаштириш бўйича етакчи ҳисобланади. Умид қиламанки, янги қадоқ ҳеч бўлмаганда, сохта товарлар оқимини вақтинча тўхтатади, чунки асл бўлмаган гипсни сотиб олганда, истеъмолчи КНАУФ томонидан эълон қилинган немис сифатига эга бўлмайди“,-дейишмоқда ташкилотдагилар.

Ўзимизда ишлаб чиқарилганларни олмаймиз

Қурилиш соҳасида импорт ўрнини босиш муаммоси кўп йиллар давомида долзарб бўлиб келган. Ўзбекистон қурилиш саноати бозорни керакли қурилиш материаллари билан тўлиқ таъминлай олишига қарамай, ишлаб чиқувчилар қиммат импорт қилинадиган хом ашёни сотиб олишга мажбур бўлмоқдалар. Бугунги кунга келиб муаммонинг тезкорлик билан ҳал қилинишига умид йўқ, лекин давлат бу йўналишда уриниб кўрмоқда. Масалан, 2021 йил 1 июлдан Ўзбекистон тадбиркорлари 14 турдаги қурилиш материалларини ишлаб чиқариш бўйича имтиёзларга умид қилишлари мумкин. Бу президентнинг «Ҳудудларнинг саноат салоҳиятини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» ги қарорида кўрсатилган. Ҳужжатда қайд этилишича, охирги тўрт йилда ишлаб чиқариш ҳажми 23 фоизга ошган. Бироқ, металл бўлмаган материалларнинг ўрганилган конларининг аксарияти мамлакат ҳудудларида ўзлаштирилмаганлиги сабабли, бозор қурилиш материалларига бўлган талабни импорт ҳисобидан кўпроқ қоплаши керак.

Айни пайтда, Ўзбекистон қурилиш материаллари бозорида етакчи бўлган Кнауф халқаро компанияси 2021 йилда Фарғона водийсида қуруқ гипс аралашмалари ва гипсокартон ишлаб чиқарадиган заводни ишга туширади. Компания бозорга қўшимча 17 миллион квадрат метр гипсокартон ва 40 минг тонна қуруқ гипс аралашмалари чиқишини ваъда қилмоқда. Янги корхона минтақадаги юқори талабни қондиради ва харидор логистика харажатларини камайтиради. Таъкидлаш жоизки, Кнауф – экологик тоза ва ишлаб чиқариш иқтисодиётини таъминлайдиган инновацион технологияларни жорий этишга катта эътибор берадиган кам сонли компаниялардан бири. Кнауф фабрикалари юқори даражада автоматлаштирилган ва сифатни назорат қилишнинг энг қаттиқ тизимига эга. Халқаро «Кнауф» гуруҳининг барча фабрикалари миллий стандартларга қўшимча равишда яланғоч ишлаб чиқариш ва доимий такомиллаштириш усулларига мос келади. Эътибор беринг, Ўзбекистон бозорида ишлаган йиллар давомида компания иқтисодиётга 90 миллион евродан ортиқ сармоя киритди.

2020 йил декабр ойида пойтахтда Тошкент металлургия заводи («Toshkent Metallurgiya Zavodi» МЧЖ ҚК) фойдаланишга топширилди. Қўшма корхона Ўзбекистон ва хусусий инвесторлар иштирокида очилган. Завод замонавий итальян ускуналари билан жиҳозланган, бу эса халқаро стандартларга мувофиқ юқори сифатли маҳсулотлар (рухланган ва полимер қопламали совуқ прокатланган рулон) ишлаб чиқариш имконини беради.

Завод маҳсулотлари қурилиш соҳасида талабга эга (металл черепицалар, ҳаво ўтказгичлари, сендвич панеллар, эгилган профиль, ЛСТК ишлаб чиқариш учун), чунки истеъмолчилар Хитойдан аслида халқаро стандартлар сифат параметрларига тўғри келмайдиган ва қисқа вақтдан кейин ўз хусусиятларини йўқотадиган рухланган ва полимер қопламали совуқ прокатланган рулонларнинг импорт қилинишини билишади.

Иккала корхона – «Кнауф» ва «Тошкент металлургия заводи» ҳам ўз маҳсулотларининг сифатини назорат қилишга катта эътибор беришади. Лабораториялар кимёвий таҳлиллар, физик -механик синовлар ва маҳсулотларнинг эълон қилинган сифатини кафолатлайдиган бошқа тадқиқотлар ўтказадилар. Чидамлиликдан ташқари, маҳсулот сифатини назорат қилиш экологик, ёнғинга қарши, сейсмик хавфсизлигини таъминлайди Бу, шубҳасиз, ишлаб чиқариш таннархига таъсир қилади, лекин охир -оқибат бозорда сотилиши давом этаётган ва ички қурилишда ишлатиладиган, шубҳали сифатдаги қурилиш материаллари билан солиштирганда, фойдалироқ бўлади.

Элина Рустамова