Белграднинг машҳур Сава кўпригини бузиш режаси эътироз ва хавотирлар уйғотмоқда

Эски Сава кўприги Белград рамзи бўлиб, Сербия ҳукуматининг уни бузиш режаси норозиликларга сабаб бўлган бўлса, уни бузиш ва бошқа кўприк қуриш бўйича Хитой компанияси билан тузилган шартномани ошкор этишдан бош тортиши эса янада кўпроқ саволлар туғдирди.

“Эрталаб соат 7-8 да ишга кетаётганимда Сава кўпригидан ўтсам, тирбандлик йўқ, лекин кўприкнинг ҳолати туфайли транспорт секин ҳаракат қилади”, дейди Белградлик Драгана Згажбул.

“Ҳар бир йўналишда фақат битта йўлак бор. Пешиндан кейинги тиғиз вақтда вазият бутунлай бошқача: кўприкда одамлар гавжум ва тирбандликлар бор”.

28 ёшли йигит Сава дарёсининг бир томонидаги Воздовац ҳудудида яшайди ва Янги Белграддаги дарёнинг нариги томонидаги кичик хусусий компанияда ишлайди. Трамвай уни кўприк орқали тўғридан-тўғри ишга олиб боради, лекин агар у бузиб ташланса, у йўналишни ўзгартиришга ва Сава устидаги Бранко кўпригига ўтишга мажбур бўлади, бу эса қўшимча 30 дақиқа вақт олади.

2020 йилда Сербия ҳукумати Хитойнинг Power China давлат компанияси билан эски кўприкни бузиб, янгисини қуриш бўйича шартнома имзолади. Лойиҳа Хитой экспорт кредитларини суғурталаш корпорацияси кафолати билан BNP Paribas компаниясининг 80 миллион евро миқдоридаги кредити ҳисобидан молиялаштирилади.

Бироқ, лойиҳа шаффофлиги ҳақида кўплаб саволлар туғдиради. Balkan Investigative Reporting Network (BIRN) бир неча ой давомида Сербия муассасаларидан тўлиқ ҳужжатларни олишга ҳаракат қилди, аммо у ҳеч қачон ошкор қилинмади. Шартнома имзоланишидан олдин жамоатчилик муҳокамаси бўлмаган ва расмийлар ўтиш даврида транспортни қандай бошқаришини кўрсатмаган.

Лойиҳанинг мухолифлари кўприкнинг маданий ва тарихий аҳамиятини ва уни бузиш билан боғлиқ амалий муаммоларни келтириб ўтишади. Мутахассислар лойиҳа ҳақида хавотир билдиришди ва Белград аҳолиси кўприкни сақлаб қолиш учун норозилик намойишлари ва бошқа ҳаракатлар уюштирди. Яқинда Белград мерининг лойиҳа секинлашиши ҳақида эълон қилиши акция муваффақиятли бўлиши мумкинлигига янги умид уйғотди.

Қайта қуришдан тортиб то бузишгача

Дастлаб, Савский кўпригини реконструкция қилиш ҳақида гап борди, расмийлар бу режани бир неча йил давомида муҳокама қилишди. 2017 йилда Белграднинг бош шаҳарсози Милутин Фолич тендер эълон қилди. Эски кўприкни бузиб, янгисини қуришни таклиф қилган Транспорт институти CIP, ғолиб деб топилди.

Ўша пайтда Томислав Момирович раҳбарлик қилган Сербия Қурилиш, транспорт ва инфратузилма вазирлиги 2020-йил декабрь ойида Поwер Чина билан шартнома шартномаси [1] [2] ва кейинги йилнинг март ойида ҳамкорлик шартномасини имзолади. Лойиҳа қиймати 94 миллион еврони ташкил қилади.

Молия вазири Синиша Мали BNP Paribas билан 80 миллион евролик кредит шартномасини имзолади. Кредит Хитой банки томонидан суғурталанган бўлиб, лойиҳа қийматининг қолган қисми тўғридан-тўғри бюджетдан тўланади.

Бироқ, расмийлар Сава кўприги қурилиши лойиҳаси бўйича барча ҳужжатларни сир тутмоқда.

2022 йил ноябрь ойида BIRN Қурилиш, транспорт ва инфратузилма вазирлиги, Белград шаҳри, Ерни ривожлантириш агентлиги ва CIP Транспорт институтига маълумот сўровларини юборди. CIP Транспорт институти лойиҳа ҳужжатларини тайёрлаш учун масъул эканлигини, аммо институтнинг иши аллақачон тугаганлиги сабабли уни тақдим этишга мажбур эмаслигини айтди.

2023-йил феврал ойида Жамоат манфаатларига оид маълумотлар бўйича комиссарнинг қароридан сўнг вазирлик BIRNга ҳужжатларнинг бир қисмини тақдим этди. Унда шартномада бўлган муҳим элементлар, жумладан инвесторнинг талаблари, тендерда иштирок этиш учун таклифнома, тендерга қўшимча, махсус шартлар, умумий шартлар ва бошқа ҳужжатлар киритилмаган.

Кўп сўровларга қарамай, бу ҳужжат тафсилотлари BIRNга ҳеч қачон тақдим этилмаган. Бир неча ойлик сукутдан сўнг вазирлик BIRNга BIRNни Белград шаҳрига йўналтирган Ерни ривожлантириш бошқармаси билан боғланишни маслаҳат берди, у аввалроқ BIRNга вазирлик билан боғланишни маслаҳат берган.

“Ҳавои муддатлар”

Расмийлар лойиҳа бўйича ҳеч қандай жамоатчилик муҳокамасини ташкил қилмаган. Кўприк бузиб ташланиши маълум бўлгач, Белграднинг турли бурчакларидан фаоллар тўпланиб, бузишни тўхтатишга ҳаракат қилишди. Улар mostaje.com веб-сайтини яратдилар, бу серб тилида “кўприк қолмоқда” деган маънони англатади, унда лойиҳа доирасида амалга оширилган барча тадбирларнинг тафсилотлари эълон қилинди.

“Одамлар рамзий маънода кўприкга кийим ва занжирлар боғлаб қўйишди, бу уларнинг қанчалик ажралмас эканлигини кўрсатди”, деди фаол Срджан Илич BIRN нашрига намойишлардан бирини тасвирлаб. “Буларнинг барчаси оммавий ахборот воситалари, жамоатчилик, шаҳар ва давлат ҳокимиятининг реакциясини келтириб чиқарди.”

2022-йил июндаги шартномага қўшимчада айтилишича, лойиҳа бошланиши керак бўлган муддат уч ойдан 30 ойгача узайтирилган. Бу шуни англатадики, кўприкни бузиш 2023-йилнинг июн ойидан кечикмай бошланиши керак эди, бироқ Белград мери Александр Сапич бунинг кечикаётганини айтди.

BIRN томонидан олинган ҳужжатларга кўра, лойиҳа бошланганидан кейин уч йил ичида якунланиши керак.

“Янги ва каттароқ кўприк қуриш учун Сава кўпригини уч йилга ёпиш қарори жуда муаммоли ва вақт оралиғи ҳақиқатга тўғри келмайди”, деди Белград университетининг транспорт факультети профессори Владимир Момсилович BIRNга электрон почта орқали. .

Унинг тушунтиришича, бундай инфратузилма лойиҳаларини амалга ошириш учун камида тўрт йил керак бўлади. Белградда “бу вақт ичида трамвай фойдаланувчилари энг кўп азоб чекишади”. Шаҳарнинг бу қисмида йўловчиларнинг кўпчилиги трамвайда сафар қилади, шунинг учун бу йўналишнинг йўқолиши жамоат транспорти тизимига зарба бўларди – йўловчилар трамвайлардан узоқлашади ва узоқ муддатда трамвай транспортига ишончини йўқотади.

“Бу кўприк транспорт ҳажми жиҳатидан унчалик аҳамиятли бўлмаса-да, у автомобиллар ҳаракати учун мўлжалланган тўртта кўприкдан бири [Сава бўйлаб] (ва бу ҳали ҳам етарли эмас). Унинг узоқ муддатга ёпилиши Сава бўйлаб ўтиш учун муқобил йўналишлар сонини камайтиради ва қолган учта кўприкда янада катта тирбандликларга олиб келади”, деб тушунтирди Момсилович.

Mostje фаоллари томонидан тақдим этилган маълумотларга кўра, Белград транспортининг 14 фоизи Сава кўприги орқали ўтади ва ҳар куни 30 000 дан ортиқ автомобил ўтади.

Баъзи Белград аҳолиси кўприкнинг ёпилиши транспорт тирбандлигига олиб келишидан ҳам хавотирда, бу эса дарёнинг нариги томонида ишлайдиган одамлар кўприкдан соат 7:00 дан 9:00 гача ва 16 дан 18 гача у банд бўлган вақтларда ўтиш аллақачон муаммоли.

“Дарё бўйлаб энг муҳим ўтиш жойларидан бири бўлган эски кўприкни кўчириш ёки бузиш тирбандликка олиб келади, деган хавотирлар бор. Бу мени хавотирга солмоқда, чунки мен ҳар куни кўприкдан ўтаман”, – дейди Белградлик Згайбулж.

“Тўғрисини айтсам, транспорт ҳаракати қандай тартибга солиниши (кўприк бузилган тақдирда) ечими борлигини эшитмадим ёки ўқимадим”, деди Згайбулж.

“Белградликлар кўприкни ташлаб кетмайди”

Кўприк ҳам сиёсий кураш марказига айланди. Мухолифатдаги Moramo коалициясидан парламент аъзоси Джордже Микетич BIRNга “режим атайлаб кўприкга хизмат кўрсатмаяпти”, деди.

Бироқ, Микетич “белградликлар кўприкни ташлаб кетмаслигига” ишонишини айтди. Май ойида фаоллар кўприкдаги тешикларни асфальт билан беркитиб қўйишган. Микетичнинг сўзларига кўра, кўприк 2009-йилда тўлиқ таъмирланган ва уни бузиш учун жиддий сабаб йўқ.

“Парламент аъзоси ва фуқаро сифатида мен [Хитой компанияси билан] келишув ҳақида жамоатчиликка тақдим этилганидан кўра кўпроқ маълумотга эга эмасман ва ҳукуматнинг парламент муҳокамасини ўтказиш нияти йўқ эди. Бу масалани парламент йиғилишларининг бирида кўтарганман, жавоб бўлмади”, — деди у.

Бузилишга қарши кенг жабҳа яратишга уринишда Moramo оммавий мунозара уюштирди ва Europe Nostra каби ташкилотлардан транспорт ва мерос бўйича мутахассисларни таклиф қилди.

Йиғилишда транспорт эксперти Драгомир Лукич янги кўприк қурмасдан туриб, кўприкни бузишни “тасаввур қилиб бўлмайди” деб атади ва бундай қарорларни фақат “транспорт саводсиз сиёсатчилар” қабул қилиши мумкинлигини айтди.

Мутахассислар Сава бўйлаб иккита янги кўприк қуришни таклиф қилишди. Кейин 2023-йил август ойининг охирида мухолифатдаги “Зажедно” партияси Савски атрофида иккита кўприк қуриш ва Савски кўпригини пиёдалар кўпригига айлантириш таклифи билан чиқди, чунки бу арзонроқ бўлади, чунки бу  мавжуд кўприкни бузишни талаб қилмайди.

“Лойиҳанинг савол туғдирмайдиган бирон бир жиҳати йўқ”

Морамо мухолифат коалицияси вакиллари лойиҳани молиялаштириш учун Сербияга кредит бераётган Франциянинг BNP Paribas банки ва Франциянинг Белграддаги элчиси билан боғланди. Бунинг натижасида шаҳар ҳокимиятига жиддий саволлар берилгани тахмин қилинади.

Белград Ассамблеяси аъзоси Деян Атанаčкович май ойида BIRNга берган интервюсида “Мен бир гуруҳ депутатлар билан элчихонага юборган тарихий, транспорт, шаҳар, экологик ва ҳуқуқий сабабларга кўра кўприкнинг бузилиши қабул қилиниши мумкин эмас дейилган  мактуб бўйича Франция элчихонаси ва BNP Paribas ўртасида Skype орқали суҳбат бўлиб ўтди.

“Мен [Франция] элчи Пер Кошард билан учрашдим, у менга хатни олгандан сўнг, бу борадаги ташвишларини банк раҳбариятига етказганини айтди”, деди Атаначcкович.

“Ушбу лойиҳанинг савол туғдирмайдиган бирон бир жиҳати йўқ: пудратчини тайинлаш, техник ҳужжатларни тайёрлаш жараёни – буларнинг барчаси жуда кўп ноаниқ процедуралар билан кўрсатилган кенг кўламли коррупцияга нисбатан объектив шубҳаларни келтириб чиқаради”, деб ёзади Атанаcкович май ойида BNP Paribas директорига йўллаган BIRN кўрган мактубида.

13 май куни Белград шаҳрининг Қурилиш ва ер тузиш бошқармаси эски Сава кўприги ўрнида Сава дарёси устида янги кўприк қуриш бўйича Хитой фирмасининг муҳандислик ва қурилиш ишларини назорат қилувчи компанияни топиш учун тендер эълон қилди. Шартнома қиймати 179 миллион серб динорини ёки тахминан 1,5 миллион еврони ташкил этди ва август ойида икки компания, CPM Consulting ва Louis Berger топширилди.

Аммо май ойида ушбу тендер эълон қилинганидан сўнг дарҳол Белград мери Александр Сапич эски кўприкни бузиш ҳали бошланмаган ва ҳали режаси йўқ бўлган Сава туннелининг қурилишигача кечиктирилишини айтди.

Ўзининг кутилмаган баёнатида Сапиc, Сава устидаги янги кўприк Белград метро линияси учун икки километрлик туннел қурилишисиз муваффақиятли ишлай олмаслигини айтди.

Сапичнинг таъкидлашича, “биз туннел лойиҳаси пайдо бўлгунча кўприк лойиҳасини секинлаштиришга қарор қилдик”, гарчи у “биз бу лойиҳани сезиларли даражада тезлаштирдик” деган ваъда берган бўлса ҳам.

Ушбу баёнот Сава кўпригининг бутун лойиҳасини савол белгисини остига қўйди. Атанаcковичнинг таъкидлашича, “Эҳтимол, бу кредитдан [BNP Paribas] фойдаланиладими ёки йўқми, очиқ савол бўлиб қолмоқда”.

Депутат Микетичнинг фикрича, Белградда бир неча ойдан бери давом этаётган мухолифатнинг кенг кўламли норозилик намойишлари туфайли “ҳукумат бу ақлдан озган режадан ҳеч бўлмаганда бир муддатга воз кечади”.

“Ҳозир анча муҳимроқ нарсалар бор. Улар лойиҳанинг бекор қилинишини қандайдир техник сабабларга кўра оқлайдилар”, — деди у.

Инфратузилма вазири Горан Весич ва шаҳар мери Сапич BIRNнинг изоҳ сўраган қўнғироқлари ва хабарларига жавоб бермади.

Тарихий кўприк

Сербия пойтахтидаги яна иккита кўприк орасида жойлашган Сава кўприги 1942 йилда немис босқинчилари томонидан қурилганидан бери Эски шаҳарни Янги Белград билан боғлаб туради. Белградликлар учун бу кўприк рамзий маънога эга.

“Эски Сава кўприги ёки 1980-йиллардан бери трамвай кўприги деб аталадиган 80 йил давомида Белграднинг шубҳасиз рамзи бўлиб келган”, деб тушунтиради меъмор Боян Ковачевич.

“Мавжуд кўприкнинг шаҳар-меъморий қиймати, биринчи навбатда, уни портлашдан қутқарган ўқитувчи Зарич ҳақидаги ҳикояси билан Белград ва Белград аҳолисининг ўзига хослиги хотираси”.

Миладин Зарич 1944 йилда чекинаётган немислар шаҳардан чиқаётганда кўприкни миналашдан кейин уни сақлаб қолган ўқитувчи эди. Зарич детонатор симларини кесиб ташлаган. Ўтган йили Белградда унинг шарафига деворий сурат ўрнатилди.