Хитой-Сербия муносабатларининг Косово учун оқибатлари

Приштина АҚШ ва ЕИ билан фаол ҳамкорлик қилмоқда, Сербия эса Хитой ва Россия билан ҳамкорликда унинг мустақиллигини тўлиқ тан олинишга қарши курашмоқда.

2008 йилда Косово мустақиллигини эълон қилганида, бу Сербиянинг Косово давлатчилигига қарши курашиш бўйича дипломатик ҳаракатларининг бошланиши эди. Бу Белградни кутилмаганда дунё мамлакатлари билан ҳамкорлик алоқаларини ўрнатишга олиб келди. Ва бугун, Сербиядан ажралиб чиққанидан 15 йил ўтиб, Косово ўз мустақиллиги нафақат бевосита манфаатдор томонлар, балки ҳудудий яхлитлик ва суверенитети, балки халқаро муносабатлар масаласида ўз позицияларини мустаҳкамлашга интилаётган буюк давлатлар учун ҳам қизиқиш объекти деб ҳисоблайди.

БМТнинг 1244-резолюцияси билан белгиланган Косово мақоми борасида Белграднинг расмий позицияси шундан иборатки, Косово мустақил давлат эмас. Белград ва Приштина ўртасидаги институционал музокара жараёни Европа Иттифоқи томонидан бошқарилади ва Қўшма Штатлар томонидан қўллаб-қувватланади. Шу билан бирга, Сербия Москва ва Пекиндаги ҳамкорларига мурожаат қилиб, Косово БМТга аъзо бўлмаслигига ишонч ҳосил қилди ва ҳамкорлар бунинг олдини олиш учун БМТ Хавфсизлик Кенгашининг вето ҳуқуқидан фойдаланишга тайёр.

Россия 2022-йил февралида Украинага бостириб кирганидан бери Россия билан ҳамкорлик кўпроқ тўсиқ бўлиб қолди. Шу билан бирга, ЕИга аъзо бўлиш учун номзод мақомига эга бўлган Сербия Европа давлатлари ва трансатлантик шерикларига эргашмади, Россиядан расман узоқлашди. Ҳеч бўлмаганда норасмий равишда Белград стратегик манфаатларни, жумладан Косово мустақиллиги бўйича баҳсни таъминлаш учун бошқа ҳамкорларга мурожаат қилди. Бундай шароитда ҳудудий яхлитлик ва суверенитет тамойиллари Сербия ва Хитой расмийлари ўртасидаги учрашувлардан келиб чиқадиган алоқаларда муҳимроқ рол ўйнай бошлади.

2023-йил октабр ойида бўлиб ўтган учинчи “Бир белбоғ, бир йўл” форуми чоғида Хитой раҳбари Си Цзиньпин Сербия президенти Александр Вучич билан учрашувдан сўнг Сербия Хитойнинг “ишончли дўсти” эканини таъкидлади. Си Цзиньпин, шунингдек, “Хитой миллий суверенитет ва ҳудудий яхлитликни ҳимоя қилишда Сербияни қатъий қўллаб-қувватлашини” ва Сербия билан стратегик синергияни мустаҳкамлашга ва “икки давлат ўртасидаги анъанавий дўстликни ҳамкорликнинг янада амалий натижаларига” айлантиришга тайёр эканини таъкидлади.

Косово учун Хитой ва Сербия ўртасидаги барқарор муносабатлар халқаро миқёсда тўлиқ тан олиниши учун яна бир тўсиқдир. Сербия ва Хитой ўртасидаги ҳамкорлик косоварлар учун энг муҳим ёки асосий масала бўлиши мумкин эмас, лекин бу айниқса Косовонинг бир кун келиб Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзо бўлиш интилишларида жуда катта рол ўйнаши мумкин.

Косово собиқ ташқи ишлар вазирининг сўзларига кўра, “Косово учун Брюссел ёки Берлинда ўзини муваффақиятли кўрсатишнинг ягона йўли – бу унинг муаммо эмас, балки ечим эканлигини кўрсатиш”. Бироқ сўнгги пайтларда Брюссел ва Вашингтондаги расмийлар Приштина ҳукуматига тобора қийин шерик сифатида қарашмоқда.

Эвро-Атлантика интеграциясини афзал кўриш Приштина сиёсатида муҳим рол ўйнади. Приштина сиёсати Ғарбга йўналтирилганлиги аниқ ва Сербия Шарқ билан ҳамкорликда мустақилликни тўлиқ тан олишга қарши курашаётгани Косовонинг Европа интеграциясига интилишини камайтирмайди.

Сўнгги йилларда Косоводаги Эвро-Атлантика мулоқоти популизмнинг кучайиши сабабли муаммоларга дуч келди. Косоводаги собиқ юқори мартабали ҳукумат амалдори шундай деди: “Европа Иттифоқига аъзолик ғояси ҳаммага ёқади, лекин ҳеч ким бу жараёндан келиб чиқадиган мажбуриятлар ҳақида қайғурмайди. Масалан, Косово Черногория билан чегарани демаркация қилиш учун тўрт йилни йўқотди”. Бир неча бор АҚШ ва Европа Иттифоқи ҳукумати расмийлари Косово ҳукуматининг позициясини АҚШ ва Европа Иттифоқи билан мувофиқлаштирилмаганлигини баҳона қилиб, очиқчасига танқид қилган.

Косово ва Сербия ўртасидаги муносабатларни барқарорлаштириш жараёнидаги турғунлик Европа Иттифоқи томонидан осонлаштирилган ва АҚШ томонидан қўллаб-қувватланганлиги Ғарбий Болқондаги муаммоларни янада кучайтирди. Агон Маликийнинг сўзларига кўра, Европа Иттифоқининг минтақага нисбатан сўнгги ўн йилликда кўпинча “автопилотда” ва “тўхтатиш” сифатида тавсифланган сиёсати бор муаммоларни янада кучайтирди.

Маликийнинг таъкидлашича, Европа Иттифоқининг аниқ позицияси йўқлиги этник чегара муаммоларини кучайтиришда ва айниқса НАТО учун хавфсизликни оширишда муҳим рол ўйнаган. Косово нуқтаи назаридан, самарасиз Европа Иттифоқи Хитой томонидан мамнуният билан қабул қилинади, чунки бу унга ўзини янада “ваколатли ва ишончли” ҳамкор сифатида кўрсатиш имкониятини беради. Шуниси эътиборга лойиқки, Россия Украинага бостириб кирганидан сўнг ЕИнинг Ғарбий Болқонга муносабатида, айниқса кенгайиш истиқболи нуқтаи назаридан сезиларли ижобий силжиш кузатилди.

Хитой ва Косово ўртасида ҳамкорлик деярли йўқ. Хитой Косовони мустақил давлат сифатида расман тан олмади ва уни Марказий ва Шарқий Европа давлатларини бирлаштирувчи минтақавий ҳамкорлик платформасида иштирок этишга таклиф қилмади. Хитой Приштинада ваколатхонасини сақлаб турса-да, дипломатик алоқалар ривожланмаяпти. Агар Пекиннинг Белград билан муносабатлари бўлмаганида, Хитой кўпчилик косовликлар ўйлайдиган ёки ташвишлантирадиган мавзу бўлмасди.

Ваҳоланки, Сербиянинг Хитой билан бундай мустаҳкам алоқалари бўлмаганида ҳам Пекиннинг ҳудудий яхлитлик борасидаги позицияси муаммо бўлиб қолаверади. Тайваннинг де-факто мустақил мақоми ва Пекиннинг уни бирлаштиришга интилиши Хитойнинг ҳудудий яхлитлигига бу қадар эътибор қаратиши ва Сербияни шу каби муаммоларга дуч келаётган шерик сифатида кўришининг асосий сабаблари ҳисобланади.

Косово Пекин билан ҳамкорликка умид йўқлигини тушунди, шунинг учун бироз мулоҳаза юритгандан сўнг, Тайпей билан ҳамкорлик аста-секин ривожлана бошлади. “Ўз тақдирини ўзи белгилаш” ҳаракати Ассамблеяси вакилларининг таклифига кўра, Косово Ассамблеясининг Ташқи ишлар ва диаспора ишлари бўйича қўмитаси Косово-Тайван дўстлик гуруҳини тузишни таклиф қилди. Гуруҳ биринчи онлайн йиғилишини 2021 йил декабрь ойида ўтказди, унда Тайваннинг иккита асосий сиёсий партиясидан 39 депутат иштирок этди. Косово Ассамблеяси аъзоси, шунингдек, Косово-Тайван дўстлик гуруҳи аъзоси Блерта Делиу-Кодра гуруҳнинг ташкил этилиши Косово ва Тайван ўртасидаги икки томонлама муносабатларни икки демократик давлат сифатида ривожлантириш учун муҳим эканлигини таъкидлади.

Косово-Тайван ҳамкорлигидаги энг муҳим воқеалардан бири 2023-йилнинг март ойида собиқ Бош вазир Авдуллоҳ Хоти бошчилигидаги саккиз кишилик Косово Ассамблеяси делегациясининг Тайпейга ташрифи ва унинг давомида президент Тсай Инг-вен билан учрашув бўлди. Бу учрашувда Хоти Косовонинг Тайваннинг позициясини тўлиқ тушунганини ва Тайваннинг Косовони Болқондаги ҳамкори сифатида кўриши мумкинлигини таъкидлаб, бу давлатнинг минтақада Тайван учун воситачи бўлиб хизмат қилишга тайёр эканлигини билдирди.

Ҳотининг баёноти Косовонинг Тайван билан муносабатларни яхшилаш мақсадини янада аниқроқ кўрсатиб беради. У Тайванни Болқондаги ҳамкор сифатида кўриб, бу муносабатлар нафақат рамзий, балки стратегик аҳамиятга эга эканлигини таъкидлайди. Косово жаҳон саҳнасида ўз йўлини белгилар экан, Тайван билан иттифоқ дипломатик диверсификацияни ривожлантириш учун стратегик қадам бўлиб кўринади.

Косовонинг Хитойга нисбатан позицияси Пекин ва Белград ўртасидаги муносабатлар асосида шаклланишда давом этади, айниқса, Европа Иттифоқи томонидан мулоқотни нормаллаштириш жараёни муваффақиятсизликка учраса ва Сербия мамлакат мустақиллигига қарши чиқишда давом этса. Агар Сербиянинг Косово бўйича позицияси ўзгарса ва нормаллашув жараёни натижа берса, Хитойнинг Косово бўйича позицияси ҳам ўзгариши мумкин.