Ўзбекистонда сигареталар контрабандасини енгиш мумкинми

– Сигарет борми?

– Ҳа, бор.

– Менга Milano, Esse, Esse change ва Oris керак.

Сотувчи касса остидаги қутидан олиб, мен сўраган нарсаларни узатди.  

– Касса чекини берасизми?

– Ҳа, албатта…

– Унда сигаретлар номи ҳам бўладими?

– Йўқ, ака, чекда бу озиқ-овқат маҳсулоти экани ва нархи ёзилади.

Бу Anhor.uz журналисти ва Наманган шаҳри ва вилоятининг бир нечта туманидаги озиқ-овқат дўконларининг сотувчилари ўртасидаги суҳбат. Қўлимизда “нон ва нон маҳсулотлари”, “сут”, “алкоголсиз ичимликлар” деб кўрсатилганлари аслида контрабанда ва қалбаки тамаки маҳсулотларининг товар чеклари. Касса чекларида эса Вазирлар Маҳкамасининг 17.11.2011 йилдаги «Фискал хотирага эга бўлган назорат-касса машиналарининг қўлланишини янада такомиллаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги 306-сон қарорига мувофиқ қуйидаги маълумотлар бўлиши керак:

а) солиқ тўловчининг – хўжалик юритувчи субъектнинг номи ва идентификация рақами;

б) тўлов суммаси;

в) товарлар ва хизматлар номи;

г) тўлов санаси ва вақти;

д) НКМнинг завод рақами;

е) чекнинг тартиб рақами;

ж) фискал режим белгиси. (Бу рўйхат батафсил эмас, касса чекларида бошқа реквизитлар ҳам бўлиши мумкин. Бунда НКМ чекларида ҚҚС суммасини ажратиб кўрсатиш ҳақида тўғридан-тўғри кўрсатма берилмаган.)

Фарғона водийсида тамаки маҳсулотларини ноқонуний олиб кириш ҳолатлари кўп учрайди. Кўпинча контрабанда анклав ҳудудлардан, тоғ йўллари орқали ўтади ёки дарёлар ва каналлар бўйлаб оқизилади.

Anhor.uz журналистининг Наманган вилоятига қилган сафари давомида вилоят божхона бошқармаси томонидан биргина жиноий иш бўйича рақамли маркалаш кодларисиз ва акциз маркаларисиз 1 450 яшик қалбаки тамаки маҳсулотлари,  шунингдек, қиймати 79,3 млн.сўмлик 166 шиша пиво аниқланган. Улар Янгиқўрғон тумани «Қўриқ» МФЙ ҳудудида жойлашган ўқув полигонида суд ҳукми билан йўқ қилинган. Йўқ қилиш жараёнида давлат хизматчилари, Наманган вилояти божхона бошқармаси, Янгиқўрғон туман СЭБ ва АБ, вилоят экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бошқармаси вакиллари ҳамда Янгиқўрғон туман инспекциясининг масъул ходимлари иштирок этди.

Наманган вилояти божхона бошқармасининг Anhor.uz таҳририятига юборган маълумотларидан маълум бўлишича, 2022 йил билан солиштирганда 2023 йилда уч ярим яшик, яъни уч баравар кўп контрабанда сигареталари мусодара қилинган. Шу билан бирга, тамаки маҳсулотларини ноқонуний олиб ўтишга уринишларни аниқлаш 2022 йилга нисбатан 4 та ҳолатга кам. Бу баъзи саволларни туғдиради, чунки контрабанда тамаки маҳсулотлари нафақат ихтисослаштирилган дўконларда, балки кичик савдогарлар ва йирик савдо марказларида ҳам эркин сотилади. Айрим тамаки маҳсулотларида акциз марка ёки рақамли маркировка ёки яроқлилик муддати мавжуд эмас, лекин нархи қонуний равишда ишлаб чиқарилган ва импорт қилинадиган сигареталардан паст.

Энг ачинарлиси шундаки, оддий истеъмолчи бу сохта маҳсулот эканини ҳатто билмайди ҳам. Давлат томонидан контрабанданинг олдини олиш борасида муайян ишлар қилинмоқда, бироқ адвокат, патент вакили, Top Advisor юридик марказининг раҳбари Мадина Турсунованинг сўзларига кўра, бу чоралар ҳозирча керакли самарани бермаяпти.

“Асосан, бундай ишлар солиқ органлари томонидан назорат қилинади. Чунки чакана савдо қоидаларини айнан солиқ органлари назорат қилиши керак. Шунинг учун ҳар бир бозоримизда уларнинг ўз филиаллари мавжуд. Бир томондан, тадбиркорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, уларнинг фаолиятини енгиллаштиришга қаратилган чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Тадбиркор ўз фаолиятини қонуний йўл билан олиб бориши керак. Фақат қонунларга риоя қилиш имтиёзларга ва преференцияларга эга бўлиш ҳуқуқини таъминлайди. Агар контрабанда тамаки ва алкоголли маҳсулотларнинг ноқонуний савдоси кучайса, бу албатта истеъмолчиларга таъсир қилади. Озиқ-овқат дўконларида тамаки маҳсулотларини сотиш нотўғри. Қонун устуворлиги таъминланган мамлакатларда тамаки маҳсулотлари лицензия асосида алоҳида савдо нуқталарида сотилади.

Масалан, Ўзбекистонда спиртли ичимликларни сотиш учун лицензия бўлиши шарт. Агар тамаки маҳсулотлари билан ҳам худди шундай қилинса, уларнинг савдосини хусусий дўконларда назорат қилиш осонроқ бўларди. Бу ерда, менинг фикримча, истеъмолчилар ҳам катта роль ўйнайди. Чунки истеъмолчилар қонунга хилоф ҳолатларни кўриб, тегишли идораларга мурожаат қилганларида, муаммо бу қадар жиддий бўлмасди. Сотиш учун мўлжалланган маҳсулот биринчи навбатда қонуний равишда импорт қилинган бўлиши ва ушбу маҳсулотга тегишли турли ҳужжатлар, сертификатлар, акциз маркалари ёки рақамли маркировка мавжуд бўлиши керак. Бундай дўконда истеъмолчи санаб ўтилган ҳужжатларни сўраши мумкин. Истеъмолчилар фаоллашса, назорат қилувчи органлар фаолияти ҳам жонланади. Чунки мурожаат келиб тушганидан кейин, албатта, бу ҳолат бўйича ишлаш, салбий ҳолатни бартараф қилиш зарур бўлади.

Рақамли маркировка савдони контрафакт маҳсулотлар ва контрабандадан “тозалаш” учун мўлжалланган. Аммо бу ўз-ўзидан содир бўлмайди, бу ерда айнан назорат қилувчи органлар ҳаракат қилишлари керак. Товарга уни ишлаб чиқаришдан истеъмолчигача бўлган занжирда ишлаб чиқарувчи томонидан акциз маркаси ва рақамли маркировкалари қўйилиши зарур. Кейин маҳсулот сотувга чиқарилади, бозорда туради ва асл маркалаш базасига киритилади. Ушбу тамаки маҳсулотини сотишда рақамли маркировка ҳам сотувчи томонидан сканердан ўтказилади. Бу товар  сотилганини ва савдодан чиққанини англатади.

Айни пайтда бу борадаги фаолият устидан назорат жуда кам, бу қоидага кўпгина чакана савдо корхоналарида амал қилинмайди. 2022 йил март ойидан бошлаб қонунчилигимизга мувофиқ, маъмурий кодексимизда рақамли маркировкаси бўлмаган маҳсулотларни сотиш учун жавобгарлик белгиланган. Солиқ кодексига алоҳида модда ҳам киритилди. Лекин бу ўзгаришлар амалда қўлланиляптими ёки йўқми, ҳозирча менда тўлиқ маълумот йўқ”, – дейди Мадина Турсунова.

Ўзбекистон бозорида қалбаки сигареталар нархи 7000 сўмдан 10 минг сўмгача. Ўша маркадаги қонуний олиб келинган сигареталар 12-18 минг сўм туради. Қалбаки маҳсулотларни таниб олиш осон: уларнинг пачкаларида акциз маркалари йўқ.

2023 йил февраль ойида Тошкент давлат иқтисодиёт университетида илмий-тадқиқот ишлари муваффақиятли якунланди. Тадқиқот уч босқичда амалга оширилди. Биринчи босқичда аҳоли пунктларидан ўн минг қути чекилган сигареталар йиғиб олинди. Йиғиш жараёнида ўрамларнинг геолокацияси фотосуратларга қайд қилинди, дастурга киритилди ва университетнинг илмий-амалий лабораториясида доимий назорат қилинди.

Иккинчи босқичда тадқиқот гуруҳи пачкаларни рақамлаштирди ва қайта ишлади, унда ҳар бир пачка олти томондан суратга олиниб, маълумотлар базасига киритилди.

Учинчи босқичда Ўзбекистон бозоридаги ноқонуний тамаки маҳсулотлари, жумладан, ноқонуний тамаки маҳсулотлари ҳажми ҳисоблаб чиқилди (DNP, duty not paid) ва якуний кўрсаткичлар аниқланди. Тошкент шаҳри ва Тошкент вилояти туманлари, Андижон вилояти, Қўқон шаҳри, Марғилон шаҳри, Бухоро, Навоий ва Хоразм вилоятларида DNP ошгани аниқланди. Наманган, Фарғона шаҳри ва туманларида, Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятларида, Қорақалпоғистон Республикасида DNPнинг пасайиши қайд этилди. Бошқа ҳудудларда DNP сезиларли даражада ўзгармаганлиги аниқланди. Умуман олганда, Ўзбекистонда DNP даражаси 21,7 фоизни ташкил этди.

Агар сиз божсиз тамаки маҳсулотлари сотилаётганига гувоҳ бўлсангиз, нима қилишингиз мумкин

Президентнинг 04.10.2021 йилдаги ПҚ-5252-сонли қарори билан савдо нуқталарида ҳуқуқни тасдиқловчи ҳужжатлар бузилганлиги тўғрисида Soliq hamkor тизими орқали хабар берган истеъмолчиларга жарима суммасининг 20 фоизи миқдорида кэшбэк тўлаш назарда тутилган.

Сигареталарнинг ноқонуний савдоси бевосита истеъмолчилар ҳуқуқларини бузади ва инсон саломатлигига жиддий таҳдид солади.

Агар божсиз сигареталарга дуч келсангиз, бу ҳақда Soliq.uz иловаси орқали хабар беринг ва битта илованинг ўзидан 500 000 сўм миқдорида кэшбэк олинг.

Эътибор беринг, ноқонуний сигарета сотувчилар ёшни сўрамайди ва кўпинча уларни вояга етмаганларга сотади. Ноқонуний сигаретани харид қилган ҳолда биз аслида жиноятни молиялаштирамиз.