Марказий банк макроиқтисодий сиёсатининг асосий муаммолари

Ўзбекистон ялпи ички маҳсулоти (ЯИМ) таркибида хизматлар (35,7 фоиз) ва маҳсулотларга соф солиқлар (7,2 фоиз) жами 42,9 фоизни ташкил этади. Хизматлар тузилмасида 2020-йил якуни бўйича молиявий хизматлар ҳажми 20,8 фоизни ташкил этган бўлса, 2010 йилдан буён улар 1731 фоизга (17,3 баробар) ўсди, бутун хизмат кўрсатиш соҳасининг умумий ўсиш суръати эса мазкур 11 йил учун 810 (8 , 1 марта) фоизни ташкил этди. Охирги 5 йил давомида иқтисодиётнинг ишлаб чиқариш сектори (саноат, қишлоқ хўжалиги ва қурилиш) босқичма-босқич ўз ўрнини йўқотди ва 2021 йил якунига кўра унинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши 57,1 фоизни ташкил этади.

Хавфли номутаносиблик юзага келди – иқтисодиётимизнинг ишлаб чиқариш салоҳияти, унинг рақобатбардошлиги жуда паст, шу билан бирга, молиявий хизматлар таннархи ва ҳажми икки баравар тез ўсиб бормоқда. Молиявий хизматларнинг, айниқса банк фаолиятининг даромадлилиги ялпи ички маҳсулотнинг ўсишида банкларнинг реал ролининг кенгайиши ҳисобига эмас, балки ишлаб чиқариш бирликлари даромадларини биринчиси фойдасига қайта тақсимланиши ҳисобига ўсиб бормоқдаки, бу ривожланишдаги бундай катта фарқни тушунтириб беради.

Номутаносиблик сабаблари

Ўзбекистон Марказий банки 2018-йилда ўзининг асосий ўрта муддатли вазифаси инфляцияни таргетлаш бўлишини эълон қилди, бунда унинг йиллик ҳақиқий даражасини 2022-йил охиригача йиллик 5 фоизга етказиш кутилмоқда.

Бу вазифа Ўзбекистон иқтисодиёти учун имконсиз бўлиб, ушбу уч йил давомида иқтисодиётда сезиларли бузилишларга ва унинг ривожланиш суръатларининг пасайишига олиб келди.

Бунинг сабаби Марказий банк мақсадлари тизимининг нотўғри устуворлигидир. Ўзбекистонда аҳолининг реал даромадлари, аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулотнинг ўртача кўрсаткичлари қашшоқ мамлакатлар кўрсаткичларига тўғри келади, бу эса барқарор ривожланиш мақсадларини ҳисоблашда бошланғич нуқта бўлиши керак. Бу, ўз навбатида, иқтисодий устуворликлар рўйхатидан инфляцияни таргетлашни олиб ташлайди.

Ўзбекистон ҳали ҳам ўртача ривожланган мамлакатларнинг иқтисодий кўрсаткичларидан узоқда, шунинг учун иқтисодий сиёсатни ўсишни амалда тўхтатиш, барқарорликни таъминлашга йўналтирилиши стратегик, туб хато ҳисобланади. Бундай барқарорлик ялпи ички маҳсулотнинг ўсишига, демакки, аҳоли даромадларининг ошишига тўсқинлик қилмоқда. Бу аҳолининг ҳеч нарса ишлаб олиш имконияти йўқлигини олдиндан била туриб, уларга бозордаги нарх-навони ўйлаб кўришни сўрашдек гап.

Бундай туб вазифаларни амалга ошириш суръати (инфляцияни 3 йил ичида йиллик 17 фоиздан йиллик 5 фоизгача пасайтиришга эришиш) Марказий банк бундай шошқалоқликнинг зарарли оқибатлари кўламини тасаввур қила олмаётганидан,  мамлакат иқтисодиётининг ҳақиқий ҳолати, тайёрлиги ва имкониятларини ҳисобга олмаётганидан далолат беради.

Асосий хатолар

А. Марказий банк амалда муомаладаги пул миқдорини камайтириш орқали пул қийматини атайлаб ошириб юборади:

• банклар учун резерв талаблари оширилганлиги муносабати билан, омонатлар бўйича манба ва валютани фарқламасдан, тижорат банкларидан кредит ресурслари манбаларини олиб қўйиш;
• тижорат банкларидан ўз қимматли қоғозларига (МБ облигациялари) пул маблағларини банкларнинг кредитлар бўйича ўртача рентабеллиги билан аниқ таққосланадиган ставкаларда жалб қилиш;
• қайта молиялаш ставкасини инфляция даражасидан анча юқори даражага қасддан белгилаш.

Шундай қилиб, ҳозирги вақтда (08.05.2021) юридик ва жисмоний шахслардан миллий валютада жалб қилинган депозитлар бўйича Марказий банк томонидан тижорат банклари учун ўртача 0,8 коэффициентдан фойдаланган ҳолда 4 фоиз, чет эл валютасида эса 18 фоиз миқдорида белгиланган резерв талаблари белгиланди.  Яъни, банк томонидан миллий валютада жалб қилинган ҳар қандай маблағ 5 фоизга, чет эл валютасида эса 22,5 фоизга қимматлашади. Ўзбекистоннинг олтин-валюта захиралари барқарор ўсиб бораётган ва дефольт эҳтимоли амалда нолга тенг бўлса, банкларнинг хорижий валютада кўпроқ маблағ захиралашига асос йўқ. Мамлакат мобилизация иқтисодиёти эҳтиёжлари учун аҳолидан маблағларни жалб қилишга жуда муҳтож бўлганида, банклар учун хорижий валютадаги қарзлар нархини ошириб юбориш хавфлидир.

Бундан ташқари, Марказий банк тижорат банкларидан янада кўпроқ пул олиб, улар учун (уларнинг “вақтинча бўш ресурсларини ихтиёрий-мажбурий асосда” жалб қилган ҳолда) ўртача 14% ставкада фоизли қимматли қоғозлари (МБ облигациялари) остига жойлаштиради. Шу билан бирга, ушбу ставка банкларнинг тижорат кредитлари бўйича ўртача оғирликдаги рентабеллигидан келиб чиқиб, мажбурий захираларни ҳисобга олган ҳолда белгиланади. Бундай шароитда банклар учун иқтисодиётнинг реал эҳтиёжларини қондиришдан кўра Марказий банкнинг қимматли қоғозларига маблағ қўйиш осонроқ ва хавфсизроқ ва бу юз бермоқда.

2021 йил охирида инфляция даражаси йилига 9,98 фоизни ташкил этди, қайта молиялаш ставкаси эса 2020 йил 11 сентябрдан 14 фоиз даражасида эди. Эслатиб ўтамиз, 2017-йилнинг 27-июнига қадар қайта молиялаш ставкаси йиллик 9 фоиз даражасида бўлган ва Марказий банк инфляция суръатлари пасайган шароитда қайта молиялаш ставкасини атайлаб оширган эди.

Охирги икки йил ичида пул массаси таркибига назар ташлайдиган бўлсак, муомаладаги нақд пул миқдори (аниқроғи, “иқтисод қони”) пул массаси салоҳияти – М2 агрегати 153,8 фоизга ошган бўлса ҳам, деярли ўзгармасдан қолди.

Марказий банк буни иқтисодиётнинг ҳаддан ташқари қизиб кетиш хавфи билан изоҳлайди, аммо у ҳеч қачон ва ҳеч қаерда ҳажмларни ҳисоблаш ва асослашни келтирмаган:

• зарур маълум бир пул массаси айланиш тезлигида ЯИМ ҳажмига нисбатан пул массаси;
• иқтисодиётнинг реал эҳтиёжларини қондириш ва иқтисодий ўсишни қўллаб-қувватлаш учун иқтисодиётни кредитлаш;
• иқтисодиётни кредит ресурслари билан қизиб кетишнинг характерли хусусиятлари ва мезонлари.

Шундай таассурот пайдо бўладики, Марказий банк йирик миқдорда хорижий кредитларни жалб қилиш учун мақсадида улардан “яшил чироқ” олиш учун ХВФ ва ХТТБ кўрсатмаларига кўр-кўрона амал қилдики, бу иқтисодиёт ривожига зарба берди.

В. Банкларнинг реал айланмасидан пулнинг тизимли равишда олиниши Ўзбекистон иқтисодиётини вайрон қилмоқда.

Агар ЯИМ мутлақ ҳажмининг ўсишини муомаладаги нақд пул миқдори билан солиштирадиган бўлсак (аслида гап реал вақт режимида иқтисодиётга хизмат қилган пул миқдори ҳақида бормоқда), 2019-йилда нақд пул миқдори йил охиридан бошлаб 4,3 триллион сўмга ўзгарган (аслида у доимо 24,2 триллион сўмдан 28,5 триллион сўмгача ўзгариб туради), биргина 2021-йилда ялпи ички маҳсулотнинг ўсиши мутлақ маънода 132,4 триллион сўмни ташкил этиб, мутлақ кўрсаткич 734,6 триллион сўмга етди. Яъни, 2021-йил бошида ЯИМнинг муомаладаги нақд пулга нисбати ЯИМга нисбатан 4,15 фоизни ташкил этган бўлса, 2022-йил бошида бу нисбат 3,88 фоизни ташкил этди.

Ҳозиргача Марказий банкнинг ўртача ойлик пул айланмаси коэффициентини ҳисобга олган ҳолда унинг ҳажми иқтисодиёт эҳтиёжларига жавоб бермайди, деган хулосага келиш учун пул массасининг мақбул миқдори бўйича ишончли тадқиқотлар ва ҳисоб-китоблар мавжуд эмас. Биз ҳақиқатан ҳам мамлакат иқтисодиётини сақлаб қолиш учун қанча пул кераклигини ва инвестицион мақсадлар учун қанча пул кераклигини, умумий пул массаси – М2 агрегати ҳажмидан келиб чиққан ҳолда билмаймиз.

Бошқача қилиб айтганда, Марказий банк томонидан иқтисодиётнинг “бўғилиши” ҳалокатли оқибатларга олиб келади, хусусан:

• Марказий банк ён вазифани – инфляцияни пасайтириш учун пул массасини қисқартиришни биринчи ўринга қўйган ҳолда иқтисодиётни кредитлашда МБлар доирасини атайлаб торайтирмоқда. Тижорат банклари кредитлари қолдиғининг нисбий ҳажмлари (ялпи ички маҳсулотга нисбатан) ва ўсиш суръатлари йилдан-йилга камайиб бормоқда: агар 2020-йилда ўсиш 31 фоизни (мутлақ қийматда 136,65 триллион сўм) ташкил этган бўлса, 2021-йилда ўсиш аллақачон 17,6% ни ташкил этди, яъни бу кўрсаткич Марказий банк илгари режалаштирилган 25% миқдоридан ҳам анча паст (2022 йил 1 январ ҳолатига барча тижорат банклари кредитлари қолдиғи 161,06 трлн. сўми)
• Иқтисодиёт учун пулнинг нархи ниҳоятда юқори, айниқса тадбиркорлик учун. Тижорат банклари томонидан йиллик миллий валютада кредитлашнинг ўртача ставкаси 22 фоиз бўлган тақдирда, ушбу кредитлар бўйича сотиб олинган маҳсулотлар бўйича ўртача устама камида 62 фоизни (20 фоиз – солиқлар ва бошқа мажбуриятлар, қарз олувчининг жорий операцион харажатлари – 5 фоиз), корхонанинг оператсион барқарорлигини таъминлаш учун фойдаси – 15% ни ташкил этиши керак;
• Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, транзакция харажатлари Ўзбекистонда энг қиммат ҳисобланади. Мамлакатимизда банк хизматлари нархи кредит айланмасининг ўртача 1,5% ни ташкил этади ва шу билан бирга соф конвертация харажатлари камида 2% ни ташкил этади, кредит олиш харажатлари (бир марталик банк комиссиялари, суғурта харажатлари, нотариус тўловлар, гаровни баҳолаш харажатлари) 4-5% гача ўзгарибю туради. Шундай қилиб, транзакция харажатларининг умумий қиймати камида 7,5-8,5% ни ташкил қилади. Бундай транзакция харажатлари дунёнинг ҳеч бир жойида йўқ ва улар Ўзбекистонда фақат Марказий банкнинг ортиқча талаблари туфайли мавжуд. Шундай қилиб, 23% ставкали кредит амалда олувчига йилига камида 31% га айланади, бу маҳсулот таннархи ва нархига устама бўлгани ҳолда, ўз-ўзидан нарх яратувчи омилга айланади. ЯИМда молиявий хизматлар улушининг кенг кўламли ўсиши айнан шу билан изоҳланади;
• Марказий банк ҳар йили йил якунида тижорат банкларини депозит ва кредит сиёсатини тубдан ўзгартиришга мажбур қилади, уларни асосий эътиборни депозит ставкаларини ва шунга мос равишда кредитлаш ставкаларини оширишга қаратади. Бу 2020-йил декабрь ва 2021-йил январь ойларида депозит ставкаларининг сезиларли ўзгаришини (жисмоний ва юридик шахсларнинг омонатлари бўйича ҳам, кредит фоизлари бўйича ҳам 2 фоиздан ортиқ сакраш) тушунтириб беради. Вазифа битта – инфляцияни пасайтириш учун муомаладаги пул миқдорини имкон қадар камайтириш.

Юқорида айтилганларнинг барчаси, бошқа нарсалар қатори, товар массасига тўғри келадиган фискал қўшилган қийматнинг ошиши ҳисобига товар айирбошлаш суръати ва пул айланмаси тезлигининг пасайишига олиб келди.

С. Марказий банк бозорни тартибга солувчи органдан бозор иштирокчисига айланиб, пул қийматининг ошишини ўзида бирлаштирди.

2019-йилдан бошлаб Марказий банк Марказий банк облигацияларини чиқариш имкониятига эга бўлиб, уларни ихтиёрий-мажбурий равишда тижорат банклари ўртасида жойлаштирган ҳолда,миллий валюта бозорига фаол депозит интервенциясини амалга оширмоқда.

Марказий банкнинг турли муддатларга (3 ой ва ундан кўпроқ муддатга) чиқарилган облигациялари Марказий банклар (тижорат банклари) кредит портфелининг сўмдаги ўртача тортилган даромадлилигига деярли тенг бўлган тахминий даромадлиликка эга. Бошқача қилиб айтганда, МБ реал иқтисодиётни ривожлантириш учун кредитлар бериш орқали таваккал қилишлари шарт эмас. У ҳеч нарса таваккал қилмасдан ва пул маблағларини Марказий банкка тўловли, қайтариладиган асосда жойлаштирмасдан, бир хил йиллик 12-14% фоиз олиши мумкин. Бироқ, бу сиёсат тижоратнинг кредит салоҳиятини сезиларли даражада камайтирди банклар ва иқтисодиётда амалий турғунликка олиб келди.

D. Марказий банк валютани тартибга солишда хатога йўл қўйди

Марказий банк ҳар доим пул-кредит сиёсатини олиб борди, тижорат банкларининг (ТБ) мажбуриятлари ва активларини хорижий ва миллий валюталарда алоҳида ажратди.

Мамлакатда эркин конвертация бўлмаганда ва ҳар бир банк кредиторлар олдида валюта мажбуриятлари бўйича мустақил равишда жавобгар бўлганида бу сиёсат ўзини оқлади. Бироқ, чекловларсиз конвертация мавжуд бўлганда, хорижий ва маҳаллий валюталарда мажбурий захираларни белгилашга бошқача ёндашув хорижий ва маҳаллий валюта бозорининг сунъий сегментациясига олиб келади, бу эса икки турдаги валюталар айланишининг ва улар мустақил ликвидлигининг параллел бозорига олиб келади.

Марказий банк томонидан депозитларга турлича талаблар қўйилиши, шунингдек, Ўзбекистонда ва кредитор мамлакатларда инфляция даражасининг ҳаддан ташқари фарқи туфайли мамлакатда иккита параллел валюта бозори мавжуд. Бу ҳолат ноқулай прогнозни беради ва бу бозорларни бирлаштириш вақти етиб келди. Бунинг учун нималар керак:

• мажбуриятларни валюта турлари бўйича ажратиш амалиётидан воз кечиш ва пассивларнинг (мажбуриятларнинг) муддати бўйича ажратишни мумкин бўлган жорий этиш билан, валюта туридан қатъи назар, барча мажбуриятлар бўйича захира талабларини тенглаштириш;
• чет эл валютасида кредитлар беришни тақиқлаш ҳамда бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини юритиш учун банкларнинг активлари ва пассивларини фақат миллий валютада баҳолаш. Шу билан бирга, валюта маблағларини жалб қилишнинг мўътадилроқ суръатлари туфайли (ҳам халқаро, ҳам маҳаллий бозорларда) қарз олиш харажатлари ва шунга мос равишда реал иқтисодиётни кредитлаш харажатлари сезиларли даражада камаяди.

Чунончи, таҳлиллар шуни кўрсатадики, икки йил давомида банклар томонидан хорижий валютада берилган кредитлар ҳажми 168 фоизга (01.01.2020 йилдаги 94 триллион сўмдан 01.01.2022 йил ҳолатига 158 триллион сўмгача) ўсган бўлса, худди шу вақтга келиб миллий валютадаги муддатли кредитлар 152,6 фоизга (114 трлн. сўмдан 174 трлн. сўмгача) ўсди. Хорижий валютада берилган кредитлар ҳажми бугунги кунда умумий кредитлар ҳажмининг 47,6 фоизини ташкил этмоқда, 2018 йил бошида хорижий валютадаги кредитлар улуши 30,7 фоизга зўрға етган эди.

Марказий банк банкларнинг хорижий валютадаги маблағларини сегментларга бўлиш йўли билан атайлаб чет эл валютасида кредит бериш ставкаларини паст даражада ушлаб турди ва шу орқали бозорни эркин валютада (эркин конвертация қилинадиган валюта) кредитлар беришга йўналтирди, бу эса валюта курси таваккалини МБ ва қарз олувчи корхоналарнинг елкасига юклаб қўйди.

Айнан шунинг учун ҳам ҳозирда валюта курсининг ҳар қандай жиддий ўзгариши Ўзбекистон тарихида бўлган хорижий валютада кредит олувчи корхоналар учун амалий банкротликка айланади.

Якка тартибдаги корхона ёки ҳатто банкка қараганда, марказий банк учун валюта курси таваккалчилигини кўтариш анча осон ва оғриқсиздир. Ўзининг асосий вазифаси молиявий барқарорлик эканлигини ва шунинг учун инфляцияни нишонга олишини даъво қиладиган тартибга солувчи орган, биринчи навбатда, ТБ барқарорлиги ҳақида ғамхўрлик қилиши керак, бусиз умуман барқарорлик бўлмайди.

Банклар учун барча валюталардаги депозитлар бўйича бир хил захира талаблари миллий ва хорижий валюталар нархини (депозитларнинг ўртача ўлчанган қиймати) мувозанатлашга ёрдам беради, бу эса қарз олиш нархини ва натижада кредитлаш нархини сезиларли даражада пасайтиради.

Амалиёт шуни кўрсатадики, айнан Марказий банкнинг иқтисодиётнинг қони бўлган нақд пул массасини чеклаш истаги Марказий банкни амалда чет эл валютасида кредитлар беришга мажбур қилган, аммо бунинг учун улар бўйича банклардан валюта олиб қўйиш учун МБда ҳеч қандай қимматли қоғозлар йўқ. Барча қимматли қоғозлар сўмда ифодаланган.

Маълумки, валюта кредитлари, қоида тариқасида, дарҳол мамлакатдан чиқиб кетади ва мамлакат ичидаги умумий пул массасида иштирок этмайди. Гарчи бу мантиқ иқтисодиётнинг умумий манфаатларига мутлақо зид келса-да, бунда айнан Марказий банкнинг манфаати ётибди.

Бундан ташқари, 2022-йил 3-мартдан бошлаб Марказий банк Ўзбекистоннинг барча тижорат банкларини (ТБ) чакана савдо бозорида чекланмаган миқдорда Россия рублини сотиб олиш ва сотиш мажбуриятини юклади. 3-5 март кунлари Ўзбекистон банклари чакана бозорда сотиб олганидан анча кўп рубль сотди. Бу ғалати ҳодиса эди, чунки мамлакатда эркин муомалада бўлмаган рубллар билан шахслар нима қилиши аниқ эмас эди. Оқибатда чайқовчилар Россия ва Ўзбекистон бозорлари ўртасида “АҚШ доллари-рубль-ўзбек сўми” валюта учлигида арбитраж операциялари учун бўшлиқ топиб, ундан кенг фойдалана бошлагани маълум бўлди. Ўзбекистонга турли каналлар орқали катта миқдордаги рубль оқими кириб келди:

1. Юртдошларимизнинг рублдаги пуллари АҚШ долларига эквивалент бўлиб, бу ерда миллий валютада муомалага чиқарилади ва у дарҳол АҚШ долларига айланади;
2. Ўзбекистоннинг норезидентлари томонидан Ўзбекистондаги банкларда рубль ҳисоб рақамларига эга бўлган шахсларга ўтказилган, бу пуллар ҳам дарҳол АҚШ долларига (евро) конвертация қилинади;
3. Ўзбекистон товарларини экспорт қилиш, улар учун фақат рублда тўланади ва Ўзбекистонда, агар Марказий банк бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса, қабул қилишга мажбур. Бу 2021 йил охирига келиб 2,5 миллиард долларни ташкил этади ва янада ортиши мумкин Моҳиятан, чунки Россия Федерацияси рублга ҳеч нарса сотиб оладиган жой йўқ;
4. Россия Федерациясидан хусусийлаштирилган объектларга рублда кўрсатилган инвестициялар;
5. Ўзбекистонда ишлаётган (вақтинча, хусусан, кўчиб келган) Россия Федерацияси резидентларининг иш ҳақи.

34 миллиард доллар олтин-валюта захирасига эга давлат учун бу жуда катта юк демакдир.

Марказий банкнинг таъкидлашича, экспорт тушумлари ва ватандошлар ўтказмалари ҳажми сезиларли даражада пасайган ва Марказий банк валюта бозоридаги интервенциялар ҳажмини оширишга мажбур бўлган, хорижий валютага талаб ва таклиф ўртасида катта номутаносиблик юзага келган. Ушбу баёнотларда кўплаб саволлар ва шубҳалар мавжуд:

• Давлат статистика қўмитаси маълумотларига кўра, январ-февралда Ўзбекистон экспорти ҳажми 2021-йилнинг мос даврига нисбатан 2,72 баробарга ошган;
• Мамлакатнинг олтин-валюта захиралари 1 март ҳолатига йил бошидаги кўрсаткичларга нисбатан 1 миллиард долларга ошди;
• Барча мамлакатлар бўйича трансферлар ҳажмининг сезиларли даражада камайгани ҳақидаги маълумотлар умуман келтирилмаган.

Тегишли равишда, мамлакатда вазиятга қарамай, тўлов балансини сақлаш ва қўшимча равишда захираларни тўплаш имконини берадиган манбалар мавжуд (бу, биз тушунганимиздек, олтин заҳиралари ва олтин нархининг ошиши). Афтидан, мартнинг 2 куни ўтган 58 куннинг таъсирини йўққа чиқарган ва Марказий банк бундай “бозор босими”га дош беролмади деб ўйламаймиз.

Ўз-ўзидан кўриниб турибдики, чет эл валютасига бўлган талабнинг тез суръатлар билан ўсиши Марказий банкнинг қадрсизланиб бораётган валюта курсини ҳар томонлама қўллаб-қувватлашга қаратилган сиёсати натижаси бўлди. Ахир Ўзбекистонга жуда катта миқдордаги рубллар келди ва у ҳеч қаерга кетгани йўқ. Ахир бозорда эркин айланиб юрган рубллар бизда мавжуд бўлган пул массасига қўшилди ва АҚШ долларига айлана бошлади.

Е. Марказий банкнинг инфляцияни ушлаб туриш сиёсати ички инвестициялар улушини пасайишига олиб келди

Марказий банкнинг кредит ресурсларини қисқартириш, қарз олувчиларни чет эл валютасида кредит олишга йўналтириш сиёсатининг яна бир ўта салбий оқибатлари шундан иборатки, Ўзбекистонда 2014-йилдан бошлаб ички инвестициялар ҳажми ҳам мутлақ, ҳам нисбий ўлчамлар бўйича аниқ пасайиш тенденциясига эга. Агар 2013 йилда инвестицияларнинг умумий ҳажмида ички инвестициялар улуши 57,9 фоизни ташкил этган бўлса, 2020 йилга келиб бу кўрсаткич 38,1 фоизни ташкил этди (19,2 фоиз камайган).

Маълумот учун: Асосий капиталга йўналтирилган инвестициялар умумий ҳажми 2013-йилдаги 30,5 триллион сўмдан 2021-йилда 245 триллион сўмга етди (ўсиш 8,03 баробар). Шу билан бирга, ўз маблағлари ҳисобидан инвестициялар ҳажмининг ўсиши 17,7 триллион сўмдан 93,3 триллион сўмгача (ўсиш 5,27 баробар)ни ташкил этди.

F. Турли ва узвий ижтимоий масъулиятли кредитлаш дастурлари ва субсидияларининг ўсиши ва ишламайдиган кредитларнинг ўсиши

Марказий банкнинг инфляция даражасини пасайтириш сиёсатининг Иқтисодий ривожланиш ва қашшоқликни қисқартириш вазирлиги сиёсати билан мувофиқлаштирилмаганлиги кредит бозорининг сезиларли сегментацияга эга бўлишига олиб келди: давлат дастурлари бўйича нисбатан арзон (“Обод маҳалла”, “Ҳар бир оила – тадбиркор”, “ Ёшлар уюшмаси фонди” ва бошқалар) ставкалари йилига 14% ва миллий валютада йилига 22-24% га етадиган жуда қиммат тижорат кредитлари.

Миллий валютадаги кредитларнинг асосий қисми миллий лойиҳаларга имтиёзли ставкаларда ажратилди. Тижорат кредитлари асосан хорижий валютада ажратилди. Шу билан бирга, тижорат хорижий валютадаги кредитлар бўйича ўртача тортилган ставка 2020-йил охиридан бошлаб йиллик 18,5 фоиздан 2021-йил декабрь ойида йиллик 20,5 фоизгача доимий равишда ошиб бормоқда. Таъкидлаш жоизки, ушбу ставкаларда кредит суммасининг 7-8 фоизигача етадиган кредитларни олиш ва қайта ишлаш билан боғлиқ қўшимча транзакция харажатлари ҳисобга олинмайди.

Муаммо шундаки, тижорат кредитлари олувчилар ҳукумат босими остида берилган имтиёзли кредитлар бўйича банкларнинг йўқотишларини қоплаш харажатларини ўз зиммаларига оладилар. Бу, биринчи навбатда, тижорат кредитлари бўйича ставкаларнинг ошишини тушунтиради.

Афсуски, Марказий банк олинган кредитларнинг мақсадли тузилмаси (қандай мақсадлар учун) бўйича маълумотларни эълон қилмайди, акс ҳолда сўнгги уч йилда айланма маблағларни тўлдириш учун қисқа муддатли кредитлар ҳажми сезиларли даражада ошганига гувоҳ бўлардик. Айланма маблағларни тўлдириш учун кредитларнинг кўпайиши, эришилган ҳажмда миллий иқтисодиёт тармоқларини кредитлашнинг “музлатиб қўйилиши” нақд пул етишмовчилигининг яққол далили, Марказий банкнинг инфляция хавфига қарши кураши кўрсаткичидир. Қишлоқ хўжалигидан ташқари иқтисодиётнинг барча тармоқларида тижорат банкларидаги кредитлар қолдиғи сезиларли даражада қисқарди. Шу билан бирга, айланма маблағларни тўлдириш учун кредитлар барқарор ўсиб бормоқда.

2019-йилги солиқ ислоҳотига кўпроқ боғлиқ бўлган яна бир ҳодиса якка тартибдаги тадбиркорлар ва аҳоли ҳисобига (юқорида қайд этилган ижтимоий йўналтирилган кредит дастурлари ҳисобига) банкдан қарз олувчилар сонининг ўсишидир. Шундай қилиб, 2020 йил якунига кўра, берилган кредитлар умумий сонидан (281 214 та кредит иши) 48,4 триллион сўм, 42,5 триллион сўмлик 71 883 таси (25,6 фоиз) юридик шахслар улушига тўғри келади (87,8 фоиз). якка тартибдаги тадбиркорлар улушига – 33209 та (46,2%) ва 2,29 трлн.сўм (4,73%).%), аҳоли улуши эса 176 122 та (62,6%) 3,6 трлн.сўмни ташкил этади. Буларнинг барчаси солиқ тизимининг эълон қилинган ислоҳотининг бевосита оқибатлари бўлиб, МЧЖлар бизнесни камроқ солиққа тортиш, камроқ шаффофлик соҳасига оммавий равишда ўзгартиришни / ўтказишни бошлаганларида, солиқ юкини камида 15% га автоматик равишда ошириб юборадиган умумий белгиланган солиқларга ўтишни истамайдилар.

K. Муаммоли кредитларнинг ўсиши

Аҳолини тадбиркорларга мажбуран ўтказишнинг аниқ ва бевосита натижаси муаммоли кредитлар (NPL) ҳажмининг кўпайиши бўлиб, улар учун банклар мумкин бўлган йўқотишларга қарши захиралар яратадилар, қарзни тўламай қолиш, суд жараёнлари, гаровни олиб қўйиш ва ҳ.к таваккалари мавжуд.

Агар 2020-йил бошида муаммоли кредитлар ҳажми барча банклар бўйича 3,17 триллион сўмни ёки умумий кредитлар ҳажмининг 1,5 фоизини ташкил қилган бўлса, 2021-йил якунига кўра бу кўрсаткичлар 18,4 триллион сўмни ва кредит портфелининг 5,7 фоизини ташкил этди. Муаммоли кредитларнинг умумий ҳажмининг 87,6 фоизи ижтимоий аҳамиятга эга давлат лойиҳалари учун кредитларни маъмурий-маъмурий тақсимлаш ва ўзлаштиришнинг биринчи қурбонлари бўлган давлат банклари ҳиссасига тўғри келади.

Хулосалар:

Мавжуд вазият инфляцияни таргетинглаш сиёсатидан иқтисодиётни ҳар томонлама рағбатлантириш чораларига зудлик билан ўтишни талаб қилади:

• Захира талабларини қайта кўриб чиқиш ва юмшатиш, банк депозитлари валютаси туридан қатъи назар, ягона резерв талабларини жорий этиш, активлар сифатига қўйиладиган талабларни либераллаштириш ва муаммоли активлар учун захиралар яратиш, ликвидликнинг марказлаштирилган манбаларини жорий этиш орқали тижорат банкларининг ликвидлигини ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш. тизимли аҳамиятга эга давлат банклари;
• Тадбиркорлик фаолиятининг ҳар хил турлари учун ижтимоий йўналтирилган кредитлаш дастурларини рад этиш ва барча тадбиркорлик субъектлари учун қарз олувчига қўйиладиган талабларни тўлиқ қайта кўриб чиқиш ва зарур ҳужжатларни қисқартириш, кредитлашда гаров ва бошқалар бўйича талабларни қайта кўриб чиқиш билан барча тадбиркорлик субъектлари учун ягона кредитлаш шартларини яратиш;
• Марказий банк облигациялари бўйича банкларнинг вақтинча бўш пул маблағларини жалб қилишни рад этиш, бўшатилган маблағлардан кичик ва ўрта бизнесни кредитлаш учун фойдаланишни рағбатлантириш;
• Кредит бериш ставкаларини фақат кредит муддатига қараб камайтириш ва тенглаштиришни рағбатлантириш ва кредитлардан “мақсадли фойдаланиш” тушунчасини рад этиш;
• чет эл валютасида ссудалар бериш учун ТБларга тақиқни жорий этиш;
• Мутлақ ликвидлиликка эга бўлмаган хорижий валюталарда (масалан, рубль, юань) савдо қилишни (қабул қилиш ва чиқариш, конвертация қилиш) тақиқлашни жорий этиш;
• Марказий банкка тижорат асосида банк депозитларини жалб қилиш билан боғлиқ фаолиятни амалга оширишни тақиқлашни жорий этиш.

Амалдаги иқтисодий сиёсатнинг номувофиқлигини, устувор йўналишларни танлаш хатолигини вақт кўрсатди. Қатъий ўзгаришлар талаб қилинмоқда. Ишончим комилки, соҳа мутахассислари билан бўлиб ўтган давра суҳбатларида бошқа кўплаб қизиқарли ғоялар пайдо бўлиши мумкин.

Абдулла Абдуқодиров, Anhor.uz иқтисодий шарҳловчиси