Қўшнининг ҳисобидан бойиган маъқулми ёки қўшни билан бирга бойиган маъқулми?: яйловлардан оқилона фойдаланиш стратегик устувор вазифа сифатида

“Нега одамларни саксовул учун жаримага тортишади? Саксовулнинг қандай фойдаси бор? – Навбатдаги экологик қонунбузар дашт ёки чўл ўсимликларини кесгани учун жазоланиши ҳақидаги хабарларга жавобан кўпинча шундай сўзларни эшитиш мумкин.

Ҳозирча кўпчилик аҳолининг нуқтаи назаридан саксовул ва чўл ўсимликларининг бошқа турлари давлат ва жамият учун алоҳида аҳамиятга эга эмас. Одамлар уларни ёқилғи сифатида ишлатишда ҳеч қандай ёмон нарсани кўрмайди ва бундай ўсимликларга ғамхўрлик қилишнинг маъносини тушунмайди.

Бироқ, Ўрта Осиёдаги яйловларни, шу жумладан чўлларни тиклашга ихтисослашган мутахассислар – экологлар, зоологлар, агрономлар бу фикрга мутлақо қўшилмайди.

Ўтган йилнинг 13-17 ноябрь кунлари Самарқандда БМТнинг чўлланишга қарши курашиш тўғрисидаги конвенцияси (КРОК21) ижросини кўриб чиқиш бўйича қўмита йиғилиши якунида ушбу муаммонинг ҳар томонлама ва чуқур муҳокамаси бўлиб ўтди. Ушбу тадбирда ва ундан олдин бўлиб ўтган тадбирларда бир қатор экспертларнинг нутқлари, муҳокамалари ўз аҳамиятини мутлақо йўқотгани йўқ.

Агар шулардан келиб чиқадиган бўлсак, манзара бутунлай бошқача, деярли тескари бўлиб чиқади.

Саксовул ва қурғоқчиликка чидамли бошқа ўсимликлар Ўзбекистонда ҳам, Марказий Осиёнинг қўшни давлатларида ҳам стратегик ресурс бўлиб, иқлим ўзгариши оқибатларини юмшатиш ва озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш муаммосининг калитидир. Бу Ўзбекистоннинг кўплаб ҳудудларидаги бандлик ва миграция муаммоси билан бевосита боғлиқ. Қолаверса, ўйлаб кўриладиган бўлса, уни етарли даражада ва ўз вақтида етиштиришдан бошқа давлатлар ҳам манфаатдор, масалан, Марказий Осиё давлатларидан миграция оқими йўналган ёки йўналиши мумкин бўлган мамлакатлар ҳам.

Келинг, тафсилотларни тушунишга ҳаракат қиламиз.

Ўзбекистон ҳудудининг катта қисми тоғ олди ҳудудлари ва чўллардан иборат бўлиб, улардаги айрим ҳудудлар яйлов сифатида ишлатилиши мумкин ва кўп ҳолатларда ишлатилади ҳам. Яйловларни бошқариш ва чўл экологияси бўйича мустақил эксперт Толиб Муқимовнинг айтишича, яйловлар (чўл, тоғ олди ва ўрмон) мамлакатимиз ер ресурсларининг 50,1 фоизини ташкил қилади.

Чорвачилик учун ишлатиладиган майдонлар шартли равишда тахминан 23,3 миллион гектарни ташкил қилади. Яқин ўтмишда улар қўйлар рационининг 95 фоизини таъминлаган. Айни пайтда бундай яйловларнинг 6 миллион гектарида ернинг ўртача деградацияси, 1 миллион гектар майдонда эса кучли деградация кузатилмоқда.

Унинг асосий сабаби чорва молларини тартибсиз боқиш ва яйловлардан оқилона фойдаланмасликдир.

“Мамлакат аҳолиси, жумладан, қишлоқ жойларда ҳам кўпаймоқда. Ҳар ким ўз чорвасига эга бўлишга интилади, бу эса баъзи жойларда ўсимлик қопламининг ўсимликлар илдиз бўйнигача деярли бутунлай йўқ бўлиб кетишига олиб келади”, – дейди яйловларни бошқариш ва чўл экологияси бўйича мутахассис Толиб Муқимов.

Шу билан бирга, ёқилғи учун шувоқ каби ярим буталар йиғилади. Бундай шароитда тоғ олди ёки чўл ўсимликларини кўпайтириш учун уруғлар қолмайди.

Яйловларнинг деградациясига назоратсиз ўтлашдан ташқари, мутахассиснинг фикрича, яйловларда қудуқларнинг йўқлиги ҳам сабаб бўлмоқда. Натижада, чорва моллари қолган қудуқларга туташ ҳудудларда тўпланади. Бунинг иқтисодий оқибатлари аниқ.

“Тоғ олди ва чўл яйловларининг таназзулга учраши ҳозирданоқ озуқа етишмаслиги ва қишлоқ хўжалигига зарар етказмоқда. Чўл ва тоғ олди яйловлари бугунги кунда қоракўл қўйларини боқиш учун зарур бўлган озуқанинг атиги 65 фоизини таъминламоқда”, – дейди Толиб Муқимов.

Яйлов деградациясининг салбий оқибатлари қўйчиликка тўсқинлик қилиш билан чекланиб қолмайди.

“Чўл ўсимликлари нафақат карбонат ангидридни ютиб, кислород чиқаради. Шунингдек, улар намликни сақлайди ва шамолни заифлаштиради”, – таъкидлайди эксперт. Бошқача айтганда, қурғоқчиликка чидамли чўл ўсимликлари нафақат озиқ-овқат, балки қишлоқ хўжалиги ерлари ва аҳоли пунктларини, жумладан, йирик шаҳарларни чўл босишидан ва чанг бўронларининг ҳалокатли таъсиридан ҳимоя қилади.

Айрим маълум нарсаларни эсга олайлик. Чўлланиш қишлоқ хўжалиги ва чорвачиликни имконсиз қилади, қашшоқликни келтириб чиқаради ва миграцияни келтириб чиқаради. Масалан, экологик жиҳатдан ноқулай Оролбўйи аҳолиси Тошкент ёки Самарқанд каби йирик шаҳарларга кўчиб ўтишга интилмоқда, бунинг натижасида биз қурилиш лойиҳалари сонининг кўпайишига, шаҳарлардаги боғларнинг кесилишига, чангли ифлосланиш ва шаҳарларнинг қизиб кетишига олиб келмоқда..

Чўлланишдан зарар кўрган минтақалар аҳолиси Россия, Европа ва АҚШга миграция қилиши мумкин. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Чўлланишга қарши курашиш бўйича конвенцияси ижрочи котиби Иброҳим Тиау журналистлар билан учрашувда таъкидлаганидек: “Ўз фарзандларини боқиш учун ҳеч нарсаси йўқ одамларни кўчиришни тўхтатиш йўлини ҳали ҳеч ким ўйлаб топмаган”.

Чўлланишга қарши курашишни табиий равишда дарахтлар экиш – ҳимоя ўрмон зоналари, боғлар ва бошқаларни яратиш билан боғлашади. Бироқ, узоқ муддатли истиқболда бундай ҳаракатларнинг муваффақияти етарли миқдорда сув ресурслари мавжудлигига боғлиқ. Мамлакатда уларнинг ҳажми аста-секин камайиб бормоқда (1991 йилдан 2019 йилгача 64 миллиард куб метрдан 51 миллиард куб метргача). Шу билан бирга, мамлакатимизда аҳоли сони ортиб, саноат ривожланмоқда. Бу сувга бўлган талаб нафақат қишлоқ хўжалигида, балки бошқа жабҳаларда ҳам муқаррар равишда ошишини англатади.

Айнан шу ҳолат бизни чўл ва тоғ олди яйловларини тиклашнинг айрим усулларини чуқурроқ кўриб чиқишга мажбур қилади.

Толиб Муқимов таклиф этган чора-тадбирлар мажмуаси чўл ўсимликларини тиклаш, қўй ва эчкиларнинг юқори маҳсулдор зотларини кўпайтириш ва жорий этиш, яйловларни алмаштиришдан иборат.

Чўл ва тоғ олди яйловларининг айниқса деградацияга учраган ҳудудларига Толиб Муқимов ярим бута (изен, чўғон, терескен) ва буталарнинг (саксовул) ўзини экишни тавсия қилади. Бу ўсимликлар яйловларда намликни сақлашга ва шамолни секинлаштиришга  ёрдам берадиган қўшимча ўсимликлар қатламларини яратади. Улар, шунингдек, яйловларда қўшимча кафолатланган озуқа захирасига ҳам айланади ва чорва молларини йил давомида ўтлатиш имконини беради, бунинг эса деградацияга учраган яйловларда мутлақо имкони йўқ.

Бундай ҳолда, яйловларнинг бир қисми вақтинча ўтлатишдан холи бўлиши керак, яъни ўсимликлар уруғ бериши учун етарлича дам олиши керак.

Шуни алоҳида таъкидлаб ўтамизки, чорва молларини боқишни вақтинча чеклаш чорвачиликдан воз кечишни англатмайди.

Толиб Муқимов таъкидлаганидек, яйловлар учун кам боқиш ҳам худди ҳаддан ташқари ўтлатиш каби зарарлидир. Ўтлар ва буталар ёғочга айланади (чорва моллари ва ёввойи ҳайвонлар учун қаттиқ ва ейилмайдиган бўлиб қолади), сўнгра ёмон истеъмол қилинадиган ўсимликлар ва охир-оқибат мох ва лишайникларга алмашади.

Бироқ, олимлар қандай натижаларга эришмасин, оддий одамларнинг фикрлаши ва одатий хатти-ҳаракатларини ўзгартирмасдан муаммони ҳал қилиб бўлмайди.

“Биз тажриба майдончаларидан бирида катта муваффақиятга эришдик. Ярим бута ва бута ўсимликлари тикланди, биологик хилма-хиллик кўпайди, ҳайвонлар ва қушлар қайтиб кела бошлади. Кобралар пайдо бўлди. Улар туфайли қоровул ишдан бўшаб кетди. Натижада қимматли уруғлик фонди пайҳонликдан зарар кўрди”, – дейди Толиб Муқимов.

Шундай қилиб, яйловларни тиклашнинг илмий асосланган ва экспериментал усуллари маълум бир ҳудудда одамлар қандайдир тарзда ўзаро келишувга эриша олсалар, умумий мақсадларга эга бўлмаган жамоага бўлмаса ҳам, ҳеч бўлмаганда қандайдир уюшган тузилмаларга бирлашсалар, самарали бўлиши мумкин. У қандай ташкилий шаклда бўлади – шериклик, кооператив ёки қишлоқ хўжалиги кластери – бу алоҳида тадқиқотни талаб қиладиган алоҳида масала. Энди бир нарса аниқ: ҳамкорликсиз, биргаликдаги саъй-ҳаракатларсиз бу муаммони ҳал қилиб бўлмайди.

Толиб Муқимовнинг сўзларига кўра, ижобий мисоллар бор: Қашқадарё, Тошкент ва Жиззах вилоятларининг бир қатор қишлоқларида одамлар ўзаро келишувга эриша олди. Бироқ, уларнинг ёнида, афсуски, муаммонинг жиддийлигига қарамай, биргаликда ҳаракат қилишга қодир жамоа пайдо бўлмаган бошқалар ҳам бор.

Ўзбекистондаги яйловлар билан боғлиқ ҳозирги аҳвол шундайки, қўшнининг ҳисобидан қўшнидан кўра бойиб кетишга уриниш, охир-оқибат, истисносиз ҳамманинг банкрот бўлишига олиб келади. Узоқ муддатда эса фақат қўшнингиз билан бирга бойишингиз  мумкин.

Хулоса қилиб шуни таъкидлашни истардимки, юқорида тавсифланган технология нафақат яйловларни тиклаш, балки бутун мамлакат ёки минтақа миқёсида чўлланишга қарши курашишда жуда фойдали бўлиши мумкин.

Толиб Муқимов ва унинг ҳамкасблари ишланмаларида сўз бораётган қурғоқчиликка чидамли ўтлар ва ўсимликлар умуман суғоришни талаб қилмаслиги билан ажралиб туради.

“Атмосфера намлиги улар учун етарли. Атайлаб суғорсангиз, бироздан кейин қуриб қолади”, – дейди мутахассис.

Келажакда сувдан оқилона фойдаланишга ўтиш ва қишлоқ хўжалигини ривожлантириш суғориладиган майдонлар ва умуман экин майдонларининг қисқаришига, ҳосилдорликни сақлаб қолиш ёки ҳатто оширишга олиб келиши мумкин.

Аммо бу ернинг тақдири нима бўлади? Эҳтимол, озод қилинган ерларнинг қумли чўлга айланишига йўл қўймаслик учун сув ресурсларини қўшимча сарфлашни талаб қилмайдиган чўл ёки ярим чўл ўсимлик қопламини қайта тиклаш керакдир.

Гафар Ризаев