Ўзбекистон: Қамоқдан озод этилган аёлларнинг мослашиши эркакларга қараганда қийинроқ кечади

Ўзбек жамиятида жазо муддатини ўтаб, қамоқдан кейин озодликка чиққан аёллар зиммасига жавобгарлик ва қоралаш юки эркаклардан кўра кўпроқ тушади. Улар ҳам жамият томонидан, ҳам қариндошлар томонидан қораланишга дуч келишади, шу боис улар учун ҳаётни янгидан бошлаши қийин кечади. Ушбу материалнинг асл нусхаси Cabar.Asia сайтида чоп этилган.

42 ёшли Зуҳра Худойбердиева икки йил аввал озодликка чиққан. У қамоқда бўлган воқеаларни оғриқ билан эслайди ва ўша даврни унутгиси келади. Зуҳранинг ишончи комилки, қамоқ унга яхши сабоқ бўлган, буни тушунган ва тавба қилган. Бироқ, “зечка” [СССРда қабул қилинган “заключенный” сўзининг қисқартмаси бўлган з\к атамасидан олинган ҳақоратли сўз. Эркаклар “зек”, аёлларни “зечка” деб аташган. Таҳририят изоҳи.] шу кунгача у билан қолмоқда.

У гиёҳванд моддалар тарқатгани учун жазо муддатини ўтаган ва аёлнинг сўзларига кўра, унинг иши судда кўриб чиқилаётганида ҳамма қариндошлари ва дўстлари ундан юз ўгирган.

“Эрим қамоққа тушганимдан олти ой ўтиб мендан кетиб қолди. Беш ва тўққиз ёшли икки фарзандимиз бор эди, уларни онам олиб кетди. Аммо у мен билан мулоқот қилишдан ва уларни учрашувга олиб келишдан бош тортди. У менга ҳеч қачон уларнинг ҳаёти ҳақида гапирмаган, болаларнинг “онам қаерда?” деган саволига “енгилтаклиги учун кетиб қолган” деб жавоб берган”, – дейди Зуҳра.

Бироқ, у ҳақиқий қийинчиликка озодликка чиққанидан кейин дуч келди.

“Бунчалик қийин бўлишини кутмагандим. Иш йўқ. Ишга олишга рози бўлишса ҳам, судланганимни билишлари биланоқ дарҳол рад этишди. Умуман олганда, судланганлиги сабабли нафақат оила билан мулоқот қилиш, балки янги танишлар орттириш ҳам қийин эди, – дейди у.

Мутахассисларнинг фикрича, собиқ маҳкум аёлларнинг қамоқдан чиққандан кейин мослашиши эркакларникига қараганда қийинроқ, чунки жамият бундай аёлларга нисбатан қаттиқроқ муносабатда бўлади, уларни қоралайди ва уларга ишонмайди.

“Барқарор ҳаёт” ННТ директори Олия Илмуродовага кўра  (ташкилот қамоқхонадан озод этилганларга ижтимоий мослашишга ёрдам беради), Зуҳра дуч келган муаммолар озодликка чиққан аёллар орасида тез-тез учрайди.

“Менинг тажрибамга кўра, озодликка чиққан аёлларнинг иккита асосий муаммоси бор: оиладаги муносабатлар ва ишга жойлашиш”, – дейди Илмуродова.

Мутахассиснинг фикрича, масъулият ва қоралаш юки эркаклардан кўра кўпроқ аёллар зиммасига тушади. Шу билан бирга, озодликдан маҳрум этиш жойларидан озод этилганларни қўллаб-қувватлашга қаратилган лойиҳалар жинсга қараб ажратилмайди ва улар тақдим этаётган ёрдам аёллар учун ҳам, эркаклар учун ҳам бир хил.

Умуман олганда, Ўзбекистонда собиқ маҳкумларни ижтимоий мослаштириш тизими ишлаб чиқилган. Республика бўйича ҳар бир шаҳар ва туман ҳокимликлари ҳузурида озодликка чиққан фуқароларни қўллаб-қувватлаш мақсадида махсус Ижтимоий мослашув марказлари ташкил этилган. Уларни уй-жой билан таъминлаш дастури ишлаб чиқилди.

Олия Илмуродова таъкидлаганидек, маҳкумлар билан мулоқот ҳатто озодликка чиқиш босқичида ҳам амалга оширилади. Бирор киши колонияни тарк этишига қисқа вақт қолганда, у ҳақидаги маълумотлар аллақачон яшаш жойидаги Ижтимоий мослашиш марказига ўтказилади. Озодликка чиқарилганлик тўғрисидаги маълумотларга қўшимча равишда, шахснинг салоҳияти тўғрисидаги гувоҳнома ҳам марказга узатилади – агар шахс жазони ўтаган колонияда ўқув марказлари бўлса, у ердан чиқиб, озод қилинган шахс  касб-ҳунар эгаллагани борасида сертификатга эга бўлиши мумкин.

Тошкент шаҳрида жойлашган Марказлардан бирининг матбуот хизмати CABAR.asia нашрига маълум қилишича, жазо муддатини ўтаган ҳар қандай фуқаро озодликка чиққанидан кейин ариза бериб, бир марталик 10 миллион сўмлик (869,45 АҚШ доллари) тўловни олиши мумкин.

Марказ, шунингдек, озод этилганларни қўллаб-қувватлаш ва унинг ижтимоий мослашувига қаратилган хизматлар рўйхатини тақдим этади. Мисол учун, агар бирор киши маълумотга эга бўлмаса, у Банд бўлмаган аҳоли марказлари деб аталадиган жойга йўналтирилади, у ерда улар ўқитилиши ва касбни эгаллаганлиги тўғрисида сертификат олишлари мумкин. Ўз навбатида, сертификат ва бизнес ғоя мавжуд бўлса, аризачи давлатдан 30 миллион сўмгача (2608 АҚШ доллари) субсидия олиши мумкин. Бироқ, улар қўлга берилмайди, лекин улар бизнес ғоясини амалга оширишингиз мумкин бўлган асбоб-ускуналар ёки ресурс сотиб олинади. Масалан, тикув машиналари, печлар ва бошқалар.

“Давлатдан ташқари, хусусий ташкилотлар ҳам озодликдан маҳрум этилганларни қўллаб-қувватламоқда, бироқ мен муқаддам судланган аёлларга ёрдам берадиган мақсадли ташкилотлар мавжуд деб айта олмайман. Мисол учун, бизнинг ташкилотимизда бу асосий эътибор эмас. Шунга қарамай, биз беш йилдан ортиқ вақтдан бери мунтазам равишда психологик ёрдам кўрсатиб, ўқитиб, муқаддам судланганларга ёрдам кўрсатиб келмоқдамиз, – дейди Олия Илмуродова.

Қамоқхонадан озод этилган фуқароларни ижтимоий уй-жой билан таъминлаш масаласига келсак, уни олиш қийин, чунки талаб давлат ресурсларидан кўп, – дейди Илмуродова.

“Агар бирор киши ижтимоий уй-жой олса ва бу одатда ётоқхона бўлса, у у ерда доимий яшай олмаслигини тушуниши керак. Ахир, асосий вазифа – қўллаб-қувватлаш орқали озодликка чиққан одам ишга жойлашиши ва оёққа туриши керак, деган хулосага келишдир”, — дейди у.

Ана шундай ижтимоий қўллаб-қувватлашга эришганлардан бири Жиззах вилоятидан Нигора Холмаҳматовадир. Унинг муваффақият кўпинча Ижтимоий реабилитация марказларида намуна сифатида келтирилади.

5 йилдан кўпроқ вақт олдин озодликка чиққани учун у аввалига ишга жойлашиш масаласи пайдо бўлганида нима қилишни билмаган. Қамоққа олинишидан олдин у болалар боғчасида тарбиячи бўлиб ишлаган, озодликка чиққандан кейин қайтиб кела олмаган.

“Яшаш жойингиздаги ҳокимликка ёрдам сўраб мурожаат қилишингиз мумкин, деб эшитдим, лекин ёрдам беришларига шубҳа қилдим. Умуман олганда, жараён осон ва тез эмасди. Шу боис, сертификат олиб, аниқ бизнес-режа тақдим этгандан кейин ҳам марказ барча хавф-хатарларни ва сизнинг қизиқишларингизни ҳисобга олади. Тикувчилик маҳоратим бўлгани учун ўзимнинг тикувчилик мини-цехимни очишга қарор қилдим. Ижтимоий мослашув маркази менга асбоб-ускуналар – иккита тикув машинаси совға қилди, уларни уйга қўйиб, жияним билан ишлай бошладим”, — дейди Нигора.

Унинг сўзларига кўра, ишлари юришиб кетган. Бир йил ўтгач, у кичкина хонани ижарага олди, у ерда мижозлар ўзлари келиб, мато ва пардалар услубини танлашлари мумкин эди. Бу вақт давомида у марказ ходимлари томонидан кузатилган, улар мунтазам равишда келиб, ишлари қандай кетаётганини билиб туришган ва ҳаммасини камерага қайд этилган.

“Менимча, бундай дастур ҳаммага ҳам ёрдам бера олмайди. Барча процедуралардан ўтиш учун ҳамма ҳам сабр-тоқатга эга эмас. Бу ерда шахснинг жазони ижро этиш жойларидан озод қилингандан кейинги хоҳиши ва, албатта, руҳий ҳолати муҳимроқдир. Чунки мен чуқур тушкунликка тушиб, яшаш истагини бутунлай йўқотган одамларни кўрдим, – дейди Нигора.

Бундай марказлар ходимларининг ўзлари айтишларича, ҳамма ҳам ижобий мослашиш тажрибасига эга эмас. Сирдарё вилояти Гулистон шаҳар Ижтимоий мослашув маркази матбуот хизматининг маълум қилишича, ёрдам сўрамай, мустақил равишда ижтимоий мослашишга қарор қилганлар фоизи ҳали ҳам юқори.

Аҳолини иш билан таъминлаш тизимида ҳар доим бўш иш ўринларининг алоҳида блоки мавжуд бўлиб, улар бўшатилганлар учун музлатилган ҳолда сақланади. Агар бирор киши ҳеч қандай малака ва маълумотга эга бўлмаса, улар иш билан таъминланади. Бу фаррошлик ёки шаҳар ободонлаштириш бошқармасидаги иш бўлиши мумкин, дейди матбуот хизмати. Аммо ҳамма ҳам бундай хизматларнинг ходимлари билан мулоқот қилишга ҳар доим ҳам тайёр эмас.

Самарқандлик 32 ёшли Шаҳноза Эгамбердиева 1,5 йил олдин озодликка чиққан. Аёлнинг сўзларига кўра, бу вақт давомида у на ёрдам сўрашни, на одамлар билан боғланишни хоҳламаган, чунки у учун ҳаёт маъносини йўқотган.

“Мен умуман ҳеч нарсани хоҳламайман. Эртага ўлиб қолсам ҳам, хафа бўлмасдим, – дейди Шаҳноза.

У сўник нигоҳи ва бошини эгиб, бизга “жиддий” модда билан жазо ўтаётганини айтди. Озодликка чиққанидан кейин у қариндошлари билан алоқа ўрнатишга уринмаган, чунки у бу бефойда эканини билади. Шаҳноза ўзини кечира олмайди, шунинг учун оиласидан ҳам буни кутмайди.

Шаҳнозанинг доимий яшаш жойи йўқ. У кўпинча ўзи билан яшаётган эркак билан бир шаҳардан бошқасига кўчиб юради.

“Мен билан бирга яшайдиган эркак ҳам собиқ “зек”, яъни муқаддам судланган ва мени тушунади. Шунинг учун мен унинг олдида барча хатоларим билан бўлишдан қўрқмайман. Доимий даромадимиз йўқ, шунинг учун оз бўлса-да мардикорликдан топган пулимиз билан кун кечирамиз. Мен давлатдан ҳам, ҳеч кимдан ҳам ёрдам истамайман”, – дейди у.

Психологларнинг таъкидлашича, аёллар озодликка чиққандан кейин мослаша олмайдиган муаммолардан бири – бу чуқур депрессиядир. Шунинг учун Шахнозага ўхшаганлар кўп.

Оғир психологик жароҳат бундай одамларни оиладан ва жамиятдан узоқлаштиради. Озод қилинганларга ёрдам бериш қийин, чунки улар марказларга мурожаат қилмайди ва расмий ходимлар билан боғланишни истамайди, деб ҳисоблайди психолог Татьяна Ибрагимова (исми ўзгартирилган).

“Ҳар бир озодликка чиққан шахс ҳанузгача мутасадди идоралар эътиборида эканини инобатга олиб, ходимларнинг инсоннинг маънавий ҳолатига эътибор қаратишларини истардим. Ахир ўз вақтида ёрдам кўрсатилса, Шахноза қандай аҳволга тушиб қолишининг олдини олиш мумкин”, — дейди Ибрагимова.

Унинг ўзи 20 йилдан ортиқ Ўзбекистон колонияларидан бирида психолог бўлиб ишлаган. Унинг фикрича, жамоатчилик фикри кўпинча озод этилганларни ижтимоий қўллаб-қувватлашни юқори даражага кўтаришга халақит беради.

“Жамият нафақат маҳкумларнинг ўзига, балки уларнинг оила аъзоларини ҳам ёрлиқ ёпиштиради ва босим ўтказади. Қоидага кўра, бу уйда кечки овқат пайтида ҳам содир бўлади, онаси ва отаси қамоқдан чиққан қўшнини муҳокама қилишлари мумкин. Уйдаги бола эса ота-онаси шартли синфдоши Шаҳзоднинг отаси ёки онасини қандай қоралаганини эшитади,  уэртаси куни мактабга келади ва бу ҳақда синфдошларига айтади. Орадан маълум вақт ўтгач, ўша Шаҳзод ўқувчилар томонидан безорилик қурбонига айланади. Биргаликда буларнинг барчаси, худди юмалоқланган қор каби, тобора кўпроқ муаммоларни келтириб чиқаради”, дейди у.

Психолог бу муаммони ҳал қилиш мумкин деб ҳисоблайди. Болани тарбиялашнинг дастлабки босқичида қамоқхона нима эканлиги, улар нима учун у ерга тушиб қолишлари ва уни тарк этган одамларга қандай муносабатда бўлишларини тўғри тушунтира олишлари муҳимдир. Одамларнинг хатоларини, улар олган жазони ва тузалиш имкониятини тушунтиринг. Фақат ана шундай ёндашув билан биз хурофотдан холи жамиятни ўстиришимиз мумкин.

Шу билан бирга, маҳкумларга муносабат ва уларнинг ижтимоий мослашуви давлат томонидан ҳам ўзгариши керак, деб ҳисоблайди у.

Тизимга оид барча ислоҳотлар Президент Шавкат Мирзиёев ҳокимиятга келиши билан амалга оширила бошланди. Ўшанда ҳуқуқ ҳимоячилари  2017 йилда мамлакатдаги маҳбуслар сони аввалги 15 йилга нисбатан икки баробарга қисқарганини таъкидлаганди. Ўзбекистондаги маҳбуслар сонига оид аниқ рақамлар 2020йилгача сир сақланган.

2018 йилда мамлакатимизда Озодликдан маҳрум этиш жойларидан озод этилган шахсларни ижтимоий таъминлаш ва бандлигини таъминлаш тизимини такомиллаштиришга қаратилган Вазирлар Маҳкамасининг фармони кучга кирди. Қарорда маҳкумларни қўллаб-қувватлаш тизимини такомиллаштиришга қаратилган 11 банддан иборат “Йўл харитаси” белгиланган.

Тошкент шаҳар ҳокимлиги ҳузуридаги Ижтимоий реабилитация маркази ушбу қарорларнинг барчаси ўз самарасини бераётганини таъкидламоқда. Шу билан бирга, ҳар қандай “йўл харитаси”нинг муддати борлигини инобатга олиб, марказ мутахассислари томонидан яқин кунларда қабул қилиниши мумкин бўлган янги дастурни такомиллаштириш ва режалаштириш устида иш олиб борилмоқда.

Айни пайтда, мамлакат парламенти Хавфсизлик қўмитаси томонидан тақдим этилган статистик маълумотларга кўра, 2022 йил охирига келиб Ўзбекистонда 26 мингдан ортиқ киши озодликдан маҳрум этилган бўлиб, улардан 8 минг нафари эркин колонияларда, 18 минг нафари эса ҳар хил турдаги колонияларда жазони ўтамоқда.

ИИББ ва Республика Омбудсмани офиси уларнинг қанчаси аёллар эканлиги ҳақидаги сўровга жавоб бермади.