Шимолий Македония автомобилсозлик саноатини ривожлантирмоқда, бироқ иш ҳақи ҳали ҳам паст

Автомобил эҳтиёт қисмлари ишлаб чиқариш Шимолий Македонияда муҳим саноатга айланди, аммо иш ҳақининг пастлиги айрим потенциал ишчиларни тўхтатмоқда.

2017 йилда Коста Атанасов ватани Шимолий Македониядан Буюк Британияга кетиш арафасида эди, у кўл бўйидаги Оҳрид шаҳрида, унинг севимли жойларидан бирида автомобил эҳтиёт қисмлари ишлаб чиқарувчиси дўкон очаётганидан хабар топди.

Икки ярим йил давомида 33 ёшли Атанасов хориждаги нефт ва газ компаниясида ишлаган, бу иш унга ватандагидан кўра Африкада кўпроқ вақт сарфлашни талаб қилган. Дўсти безгакдан вафот этганида, у кетишга қарор қилди.

Автомобил муҳандислиги бўйича бакалавр даражасини тамомлагандан сўнг, у Оҳриддаги Kostal Macedonia-да ишлаб чиқаришни режалаштириш бўйича муҳандис бўлиб ишга кирди, у ерда бир пайтлар Югославиянинг машҳур Заставаси учун камар, нометалл ва бошқа қисмлар ишлаб чиқарадиган завод бўлган. Атанасов ўтмишни ортда қолдиришгақарор қилди.

Бугунги кунда у ишлаб чиқаришни режалаштириш бўйича менежер, энди унинг ҳамкасблари ҳар декабрь ойида у билан Оҳрид кўлининг музли сувларида сузадилар.

“Бизнинг ишимизга бўлган иштиёқимиз охирида ўз самарасини беради”, деди Атанасов БИРН нашрига. Шимолий Македониянинг автомобилсозлик саноати ривожланаётганидан фойда кўришда у ягона эмас.

Шимолий Македония давлат инвестиция агентлиги Invest North Macedonia маълумотларига кўра, Шимолий Македониянинг 15 та йирик автомобил эҳтиёт қисмлари, шу жумладан Германиянинг Kostal компанияси 2019 йилда жами 2,8 миллиард евро даромад олди, бу мамлакат ялпи ички маҳсулотининг чорак қисмига тенг. Ушбу 15 та компания йиллик экспорт ҳажмининг 43 фоизини ташкил этди.

Шимолий Македониядаги Kostal  ишчи кучини 2015 йилдаги 48 кишидан 2022 йилда деярли 1000 кишига оширди.

Айрим экспертлар битта экспорт тармоғига ҳаддан ташқари қарам бўлиб қолиш хавфи ҳақида огоҳлантирсалар, бошқалари эса бундай инвестициялар заводларда қўлланиладиган материаллар хилма-хиллигини ҳисобга олган ҳолда экспортни диверсификация қилиш имкониятини беришини айтишади. Сўнгги пайтларда мамлакат темир ва пўлат каби анъанавий экспорт товарларидан воз кечиб, қимматроқ маҳсулотлар – машиналар, транспорт ускуналари, шунингдек, кимё ва шунга ўхшаш маҳсулотлар томон бурилди.

“[Саноат] зоналарида ишлаб чиқарилган экспорт маҳсулотларининг юқори концентрациясига қарамай, бу маҳсулотлар аввал Македония экспорти тузилмасидан кўра юқори даражада қайта ишлашни талаб қилади”, дейди Катерина Тосевска-Трпcевска, Скопье кўп томонлама савдо тизимлари ва халқаро савдо операциялари профессори.

У, шунингдек, БИРН га шундай деди: “Агар Македония ва ундан ташқарида автомобил ишлаб чиқариш ва экспортининг юқори концентрацияси мавжуд бўлса, бу ушбу секторда ихтисослашиш ва ушбу компанияларнинг глобал таъминот занжирларида мавқеини мустаҳкамлаш учун афзаллик сифатида фойдаланиш мумкин.” Бироқ, ўртача иш ҳақининг пастлиги саноатнинг доимий ўсиши учун муаммо бўлиб қолмоқда.

Саноат ривожланиши

Совуқ уруш тугаганидан бери Болқон мамлакатлари Марказий ва Шарқий Европада автомобил саноатининг ривожланишида деярли иштирок этмади, бироқ Венгрия, Словакия ва Чехияда иш ҳақи ошгани сайин, баъзи йирик автомобил ишлаб чиқарувчилар ва автомобил эҳтиёт қисмлари ишлаб чиқарувчи компаниялар бошқа бозорларга кириш йўлларини излашни бошладилар.

2022 йилнинг биринчи 11 ойида Сербияда машина ва транспорт воситалари мамлакат умумий экспортининг қарийб 27 фоизини ташкил қилган бўлса, Босния ва Герцеговинада худди шу даврда машиналар, электр жиҳозлари ва транспорт воситалари экспорти қарийб 17 фоизни ташкил этди. Қарама-қарши қутбда – Албанияда, машиналар, ускуналар ва эҳтиёт қисмлар жами экспортнинг атиги 8% ни ташкил этди.

Миллий статистика агентлигининг сўнгги маълумотларига кўра, Шимолий Македониядаги энг йирик иш берувчи ишлаб чиқариш саноати бўлиб, 2022 йилнинг иккинчи чорагида умумий ишчи кучининг тахминан 21,5 фоизи иш ҳақи олади; ундан кейин улгуржи ва чакана савдо ва автотранспорт воситаларини таъмирлаш юради.

Автомобил саноатидаги сармоявий юксалиш мамлакатнинг асосий экспорти металл ва тўқимачилик бўлган узоқ даврдан сўнг сўнгги ўн йил ичида ишлаб чиқариш сектори устунлик қилган мамлакат экспорти таркибини сезиларли даражада ўзгартирди.

Мисол учун, ўтган йилнинг январ ва октябрь ойлари орасида Шимолий Македония 6,2 миллиард евролик ишлаб чиқариш маҳсулотларини экспорт қилди, бу умумий экспортнинг 89 фоизини ташкил қилади. Энг йирик экспорт мамлакатлари Германия, Болгария, Сербия, Греция ва Италия эди.

Савдо нуқталари

Ҳозирда Шимолий Македонияни бошқараётган Социал-демократлар ва уларнинг VMRO-DPMNE миллатчи партиясидан ўтмишдошлари хорижий сармояни жалб қилишни ўзларининг ҳисобига ёзишни яхши кўрадилар.

Хорижий сармоядорларга тақдим этилаётган имтиёзлар қаторида корхоналар фойдаси ва жисмоний шахслар даромадидан олинадиган 10 йиллик солиқ имтиёзлари, мамлакатнинг технологик саноатни ривожлантириш зоналарида қўшилган қиймат солиғидан озод этилиши ҳамда асбоб-ускуналар, машиналар ва эҳтиёт қисмлар учун нол божхона солиғи белгиланди. Инвесторлар, шунингдек, бундай зоналарда ерни узоқ муддатли ижарага олиш ва газ, сув ва канализация тармоқларига бепул уланиш учун молиявий имтиёзларга ишонишлари мумкин.

2018 йилги қонунга биноан, Invest North Macedonia хорижий инвесторларга янги иш ўринлари яратиш, маҳаллий етказиб берувчилар билан ҳамкорлик қилиш, илмий-тадқиқот марказлари ва фаолиятини ташкил этиш ва ҳатто компанияларни сотиб олиш каби инвестициялар учун молиявий ёрдам таклиф қилади.

Технологик саноатни ривожлантириш зоналари дирекцияси маълумотлари шуни кўрсатадики, АҚШ, Туркия, Германия, Швейцария, Норвегия, Канада, Белгия ва Ирландия инвесторлари ушбу зоналарда автомобил заводларини қурган.

Улар орасида биринчи бўлиб 2007 йилда чиқинди газларни тозалаш учун катализаторлар ишлаб чиқариш заводини очган Johnson Matthey Лондон кимё компанияси эди; Белгиянинг Van Hool, американинг Adient, Joyson, Dura ва ARC, Германиянинг Draexlmaier, Marquardt и Kromberg & Schubert, Швейцария Baumer ва Канаданинг Magna каби бошқа компаниялар унинг изидан боришди.

Ушбу заводларнинг баъзилари Скопье ташқарисида, Кавадарcи, Битола, Велес, Коcани, Кичево, Прилеп ва Тетово каби шаҳарларда жойлашган бўлиб, малакали маҳаллий аҳолига пойтахтга кўчиб ўтмасликка имкон беради. Бироқ, бизнес учун қулай иқлим ягона диққатга сазовор сабаб эмас.

Денгиз йўли бўлмаган Шимолий Македония Европанинг иккита асосий транспорт йўналиши чорраҳасида жойлашган; Европа Иттифоқининг икки аъзоси – Болгария ва Греция билан чегарадош; Европа Иттифоқи, Европа эркин савдо ассоциацияси, Туркия ва Украина билан эркин савдо шартномаларини имзолаган ва Марказий Европа эркин савдо битимининг аъзоси ҳисобланади. 2020 йилдан Шимолий Македония ҳам НАТО аъзоси ҳисобланади.

Бу ерда ишчи кучи арзон. Охирги расмий маълумотларга кўра, автотранспорт воситалари, тиркамалар ва ярим тиркамалар ишлаб чиқаришда банд бўлган ишчиларнинг ўртача ойлик соф иш ҳақи 2022 йил охирида 500 евро атрофида бўлиб, бу мамлакатдаги ўртача кўрсаткичдан паст бўлган.

Кам иш ҳақи IT каби юқори маошли ва мослашувчан соҳаларни афзал кўрадиган кўплаб ёшларни тўхтататиб қўяди. 2021/2022 ўқув йилида давлат университетининг “Ахборот фанлари ва компьютер инжиниринги” факультетига 4145 нафар янги талаба қабул қилинган бўлса, машинасозлик факультетига 832 нафар талаба қабул қилинди.

2022-йилнинг тўртинчи чорагида ишлаб чиқариш соҳасида 2636 та бўш иш ўринлари ёки Шимолий Македониядаги жами бўш иш ўринларининг 27% ни ташкил этди. Аксарият ёшлар шунчаки чет элга кўчиб кетишади, худди Атанасов Kostal да иш ҳақида билмагунча қилмоқчи бўлганидек.

“Бу иш билан мен ўқиётганим билан боғлиқ янги саноат билан танишдим ва ниҳоят ўз соҳам бўйича ишлашга муваффақ бўлдим”, дейди у. “Чет элда ҳар доим ҳаракат бўлади; Македониянинг қайғули тарихи бор ва биз бу ерда қолиб, уни ҳимоя қилишимиз керак”.