Грузиянинг Хитой билан эркин савдоси ҳақида огоҳлантирувчи ҳикоя

Агар Грузия тажрибаси қандайдир кўрсаткич бўлса, сербия вино ишлаб чиқарувчилари Хитой билан янги эркин савдо шартномасидан сезиларли натижаларни кутмасликлари керак. Сербияда Хитой билан имзоланган янги эркин савдо шартномаси (ЭСШ) мамлакат вино саноати учун ютуқ бўлишига умид сифатида қаралмоқда. Бироқ, ўзини виночилик бешиги деб ҳисоблайдиган Грузия тажрибаси шуни кўрсатадики, сербия виночилари кўп нарса кутмасликлари керак.

17 октябр куни Сербия ва Хитой эркин савдо шартномасини имзоладилар. Тегишли ҳужжатни Пекинда Сербия президенти Александр Вучич билан бирга “Бир белбоғ, бир йўл” халқаро ҳамкорлик бўйича учинчи форумида бўлган Сербия савдо вазири Томислав Момирович имзолади.

Шартнома ҳужжати оммага эълон қилинди. Шартнома шартларига кўра, солиқдан озод қилинган Хитой товарларига баъзи барра гўшт, автомобиллар, қуроллар, смартфонлар, литюм батареялар, фотоэлектрик модуллар, тўқимачилик ва ўйинчоқлар киради. Сербиянинг солиққа тортилмайдиган товарлар тоифасига мевалар, ёнғоқлар, мол гўшти, баъзи турдаги механик ускуналар, қуроллар ва, албатта, вино киради. Солиқларнинг аксарияти дарҳол олиб ташланмайди, лекин улар йилдан-йилга қисқаради, кейин эса беш, 10 ёки 15 йилдан кейин “тарифсиз” бўлади.

Сербия вакиллари ўз мамлакатидан вино экспортининг сезиларли ўсишини кутишмоқда. Сербиянинг РТС давлат телерадиокомпаниясига берган интервьюсида Сербия қишлоқ хўжалиги вазири Желена Танаскович келишувни олқишлади ва вино ҳақида алоҳида тўхталиб ўтди. “Бугунги кунда винога 42 фоизлик божхона тўловлари киритилади. Келгуси беш йил ичида бу кўрсаткич нолга тенг бўлади”, – дея тушунтирди у.

ЭСШ шартларига кўра, Сербия вино экспортчилари учун асосий божхона тарифи 14 фоизни ташкил этади, шунинг учун 42 фоизлик кўрсаткич қаердан келгани номаълум. Бироқ, янги келишувга кўра, 2 литрдан кам бўлмаган идишлардаги Сербия виносини импорт қилиш бўйича божхона тўловлари келгуси беш йил ичида йилига 2,8% миқдорида бекор қилинади.

Ҳозирги вақтда тарифларни пасайтириш қандай содир бўлиши аниқ эмас, аммо 2017 йил май ойида Хитой билан ЭСШ имзолаган Грузия тажрибаси сербия вино ишлаб чиқарувчилари нимани кутишлари мумкинлиги ҳақида маълумот беради.

Грузиянинг Хитой билан эркин савдо шартномаси 2018 йил январ ойида кучга кирганига беш йил тўлди. Икки давлат ўртасидаги божхона тўловларини 94 фоизга туширган бу келишув Грузия учун жуда истиқболли эди. Аҳолиси бор-йўғи 3,7 миллион киши бўлган давлат учун бир зумда 1,4 миллиард аҳолига эга бозор очилди.

Хитой билан шартнома тузгач, Грузия ҳукумати вино, фундук, асал, минерал сув, пиво, мураббо, мурабболар, сабзавот, мева ва балиқ экспортига таянди. Грузиянинг тўртинчи йирик экспорти бўлган вино айниқса муҳим эди, чунки Грузия ўзини виночиликнинг туғилган жойи деб билади. Грузия келишувидан сўнг, маҳаллий тадбиркорлар Хитойнинг Грузия виносининг асосий экспорт жойи сифатида Россия ўрнини эгаллашига умид қилишди.

2017 йилдан бери Грузиядан Хитойга экспорт икки баравар ошди, аммо бу ўсиш асосан рудалар ва металлардан иборат. Бу вино ва бошқа маҳаллий маҳсулотлар ишлаб чиқарадиган кичик ва ўрта бизнесга жуда оз таъсир кўрсатди.

Охир оқибат, Грузия ҳеч қачон Хитойга йилига 10 миллион шиша вино сотмаган. Хитойда 27 йилдан бери яшаб келаётган вино ишлаб чиқарувчи Леван Тавадзенинг сўзларига кўра, бу кўрсаткич келишувга қадар сотилганидан унчалик юқори эмас – 9,2 млн.

Сербиядаги баъзи экспертлар янги эркин савдо савдоси истиқболлари ҳақида аллақачон пессимистик. Шартнома Сербия экспортини арзонлаштиришни кафолатлаган бўлса-да, Сербия иқтисодиёти бу имкониятдан фойдалана оладими, деган савол қолмоқда.

Белграддаги Иқтисодиёт факультети профессори Предраг Белич бунга шубҳа қилади.

“Агар бизнинг виномиз яхши бўлса-чи, ва Хитой бундан мамнун бўлса? Бундай ишлаб чиқариш учун бизда ишлаб чиқариш қуввати етарлими? Логистика ҳақида нима дейиш мумкин? — деб, сўради Бъелиc. “Албатта, биз икки, уч ёки беш қути етказиб бера оламиз, лекин Хитой катта бозор. Биздан 1000 қути сўраса-чи?

Ҳар йили Сербия тахминан 25-30 миллион литр вино ишлаб чиқаради, бу, албатта, Хитой бозорига келганда челакда бир томчи.

Бъелич фикрича, бу саволларнинг барчасига Хитой билан музокаралар бошланишидан аввал жавоб берилиши керак эди. Иқтисодиётлари номутаносиб равишда йирик бўлса – Хитой каби йирик ва Сербияники анча кичик – Беличнинг айтишича, ўзаро бўлмаган муомалани, яъни иқтисодий кучлардаги фарқларни тузатиш учун имтиёзларни ўз ичига олиши керак.

Бошқа томондан, энолог ва профессор Марко Маличанин Хитой билан келишув Сербия вино ишлаб чиқарувчилари учун ажойиб имконият бўлишини айтди.

“Хитой бозори жуда катта ва ранг-баранг. Бу қизиқ, чунки фақат арзон виноларни сотиш мумкин бўлган Россиядан фарқли ўлароқ, Хитойда жуда қиммат виноларни сотиш мумкин», – дея таъкидлади у.

Бироқ, у “Хитой бозорининг асосий муаммоси шундаки, Хитой ҳали ҳам барқарор бозор эмас – сиз бир йил давомида бизнес қилишингиз мумкин ва кейин уни давом эттиришга ишончингиз комил эмас”.

Маличаниннинг сўзларига кўра, Сербия аллақачон Хитойга вино экспорт қилмоқда ва баъзи вино заводлари Хитой бозори туфайли ривожланмоқда. Унинг қўшимча қилишича, Хитой билан савдо шартномаси янги узумзорлар барпо этиш, ички узум етказиб бериш ва вино экспорти салоҳиятини оширишга катта сармоя киритиш учун яна бир сабабдир.

Грузиядаги фақат бир нечта вино ишлаб чиқарувчилар бу катта муаммони енгишга муваффақ бўлишди. Фақат иккита вино компанияси 2023 йилда энг яхши экспорт қилувчи компаниялар ўнталигига кирди – Хареба ва Дугладзе вино заводлари.

“Шартнома имзолангандан бери Хитойга экспорт икки баравар ошди ва Хитой Грузия экспортининг катта қисмини эгаллайди, аммо бу [кўпроқ] руда туфайли. Грузия ҳукумати, маҳаллий тадбиркорлар ва фуқаролик жамиятининг катта умидларига қарамай, вино экспортининг улуши деярли аҳамиятсиз, – дейди Гвантса Меладзе, Грузия экспортни ривожлантириш уюшмаси кузатув кенгаши аъзоси.

Меладзенинг сўзларига кўра, бу умидсизликка бир неча омиллар сабаб бўлган. “Хитой Россия билан рақобатлаша олмади. Гарчи хитойликлар ҳар бир шиша учун қимматроқ нарх тўласа-да, тил тўсиқлари ва бизнес маданиятидаги фарқлар туфайли бу ерда сотиш қийинроқ. Бундан ташқари, Хитой бозори давлат томонидан тартибга солиш нуқтаи назаридан анча мураккаб”, – дейди у.

Пекинда ишловчи Леван Тавадзе 11 йилдан бери Сатавадо номи билан йилига 20-30 минг шиша сотади. Унга кўра, ҳар икки томоннинг илмсизлиги жиддий тўсиқларни келтириб чиқаради.

“Хитойда одамлар француз виносига ўрганиб қолган. Грузия виноси улар учун янги – улар бу ҳақда ҳеч нарса билишмайди. Хитой бозорида янги бошловчи билиши керак бўлган ўз қоидалари бор: шишани қандай лойиҳалаш ва унга бренд қўйишдан бошлаб, қайси хилма-хилликни танлаш билан якунланади. Грузинлар асосан бундан бехабар”, – дея тушунтиради Тавадзе.

Натижада, йилига бир неча миллион шиша ишлаб чиқарадиган Хареба ва Дугладзе вино заводи каби йирик компанияларгина Хитой бозорига киришга муваффақ бўлишди.

Тавадзенинг сўзларига кўра, “Улкан ишлаб чиқариш қувватларига эга йирик компаниялар йирик савдо агентлари билан боғланиш имкониятига эга, бироқ йилига 20 минг шиша сотадиган кичик бизнес учун бу жуда қийин. Хитой миқёсида бу кўрсаткич мутлақо аҳамиятсиз ва ҳеч бир агент бунга қизиқмайди.

Грузия тажрибаси шуни кўрсатадики, Сербиянинг Хитойга вино экспортининг тез ўсишига бўлган умидлари ҳаддан ташқари бўлиши мумкин. Бугунги кунда бундай товарлар Сербиянинг Хитой билан савдосида жуда кичик улушни ташкил қилади.

Сўнгги йилларда Сербиядан Хитойга экспорт сезиларли даражада ошди, аммо Хитой ва Грузия ўртасидаги савдонинг ўсишига ўхшаб, бу асосан мис экспорти билан боғлиқ. Расмий маълумотларга кўра, жорий йилнинг биринчи этти ойида Хитойга мис ва руда экспорти умумий экспорт қийматининг 93% дан ортиғини ташкил этди. Вазият ўтган йили ҳам худди шундай эди – умумий экспорт ҳажми 1,1 миллиард эвродан 980 миллион эвродан ортиғи мис ва руда экспорти эди.

Сербияда бу мис, асосан, Хитойнинг Зижин Груп корпорациясининг шўъба корхоналарига тегишли тоғ-кон корхоналаридан сотилади. Янги келишув бўйича солиқдан озод қилинадиган Сербия товарлари рўйхатига киритилган “шиналар” ҳам, эҳтимол, Сербиядаги яна бир йирик сармоя натижасидир: Зренжаниндаги 1 миллиард долларлик Шандонг Линглонг шиналар заводи.

Грузия вино ишлаб чиқарувчиларининг ҳафсаласи пир бўлишига қарамай, Грузиянинг Хитой билан бўлган эркин савдо савдоси йўқлигидан кўра яхшироқ. Охир оқибат, Грузиянинг Хитойга экспорти 2017 йилдаги 190 миллион доллардан 2022 йилда 694 миллион доллардан ошди.

“Умидлар ҳар доим ҳақиқатдан юқори, аммо келишув натижасига баҳо берадиган бўлсак, бу ижобий”, – дея хулоса қилди Грузия экспортни ривожлантириш ассоциацияси раҳбари Георгий Гудабандзе.

Business Insider асосчиси Георгий Абашишвили ҳам шундай фикрда.

“Бу беш йилни пандемия сабабли баҳолаш қийин… Аммо Грузия учун савдо бозорини диверсификация қилиш жуда муҳим, айниқса Россия ва Украина ўртасидаги урушдан кейин.”

Гироги Гудабандзенинг сўзларига кўра, Грузия учун асосий вазифа Хитой билан инфратузилма алоқаларини ривожлантириш, “Грузия ва Хитой ўртасидаги узоқ масофани босиб ўтиш ва Европа ва Осиёни боғловчи логистика марказига айланиш учун ноёб салоҳиятимиздан фойдаланиш” бўлиб қолмоқда. Жорий йилнинг июн ойида Хитой ва Грузия ўз муносабатларини “стратегик шериклик” даражасига кўтардилар. Хитойликлар, шунингдек, баҳсли чуқур Анаклиа денгиз порти лойиҳасига қизиқиш билдиришди, бу Грузиянинг Европага транзит боғловчи ролига яна қизиқиш уйғонганидан далолат беради.

Худди шу муаммо Сербияда ҳам мавжуд. Бъелиcнинг фикрича, масштаб муаммосидан ташқари логистика муаммоси ҳам мавжуд. Сербия виносининг экспорти ҳақида у шундай савол беради: “Биз уни ишлаб чиқара оламизми ва бизда уни юклаш ва Хитойга етказиб бериш учун темир йўл линияси борми?”

Грузия ва Сербия олдида турган муаммолар ўхшаш ва Грузия тажрибаси Сербия тажрибасинидан илгари эканлиги учун намуна эканлигини кутиш мумкин, деб айтишга асос бор. Янги эркин савдо савдоси Хитой ва Сербия ўртасидаги умумий савдо ҳажмини ошириши мумкин, аммо асосий эътибор хомашё савдосига қаратилади ва Сербия вино ишлаб чиқарувчиларининг умидларини қондирмайди.